Fjallabaksleiðin

Ég er svona smám saman að undirbúa flutning á restinni af dótinu mínu til Íslands. Þar eru meðal annars miklu fleiri kassar af ljóðabókum en mig hafði órað fyrir (samt er ég búinn að flytja allt dýrmæta stöffið heim) – og svo þessi, Illskukassinn, með heimildavinnunni fyrir Illsku. Megnið las ég reyndar á kindlinum – einhvern tíma birti ég allan leslistann á Smugublogginu en það er löngu horfið. Ég sá reyndar ekki þarna mikilvægustu bókina, Yizkor minningabók frá Jurbarkas – og grunar að það sé a.m.k. hálfur kassi til viðbótar einhvers staðar. Þetta eru vel að merkja ekki bara nasistabækur, þótt þær séu áberandi – þarna er líka t.d. List skáldsögunnar eftir Kundera og Fjarri hlýju hjónasængur eftir Ingu Huld Hákonardóttur. Ég er rétt passlega nógu mikill bókapervert til þess að í mér hlakki við tilhugsunina um að sameina allar bækurnar á kontórnum í nýju húsinu á Ísafirði.

Í sínum fullkomnasta móð er listaverk tól til að sprengja í manni heilann. Þess vegna finnst manni stundum mikilvægt að það ætli sér ekkert trivial – af því stafar eðlislægur viðbjóður sumra á því sem kallast léttmeti. Að verkið sé þarna á fölskum forsendum, klætt einsog það ætli að sprengja í manni heilann, en svo sé það bara eitthvað til að dilla sér við. Nú er í sjálfu sér nauðsynlegt að maður hafi eitthvað til að dilla sér við, við skulum ekki gleyma því. Ef allt ætlaði að sprengja í manni heilann þá væri ekkert eftir af honum. Og dillmakerí er líka heiðarleg og falleg forsenda og því er mikilvægt að standa vörð um léttmetið, að leyfa snobbinu ekki að taka yfir – að hrinda sínískum viðbjóðnum af sér og dansa. Auglýsingar eru einhvers konar metafóra fyrir svívirðulegustu virkni kapítalismans: að eigna sér alla skapaða hluti. Þar er eitthvað fallegt og gott tekið og parað saman við eitthvað sem þarfnast fegurðar og gæða til þess að fólkið sem selur fegurðar- og gæðasnauðu hlutina geti átt heima í stærri húsum og keyrt fleiri bíla. Byltingin er mökuð gallabuxum, frelsið makað farsímum, nautnin mökuð bleiku slími, upplýsingin mökuð viðstöðulausri tækjaendurnýjun, ástin mökuð – ja, ástin liggur eiginlega með öllum og sýnir aldrei nein heilindi. Ekki í auglýsingum, að minnsta kosti. Það er ekki auðvelt að koma í veg fyrir að listaverk – sem eru auk allra sprenginga einhvers konar verklegar æfingar í byltingu, frelsi, nautn, upplýsingu, ást o.s.frv. – séu notuð til að selja vöru, hvort sem það er klósettpappír eða aðstoð við fjárfestingar. Og einskis að ákveða hvort það sé gert nema listamannsins – hann „á’ etta og má ‘etta“, svo vitnað sé í gamlan íslenskan orðskvið. Og (nærri því) öll listaverk selja einhverja vöru – augljósast listamanninn sjálfan, þar á eftir forlag eða gallerí, umboðsmann, klíku (vini listamannsins), tiltekna heimspeki eða pólitík og svo framvegis. Það breytir svo aftur engu um að það er þarna lína – einhvers staðar, óljós og máð – og kannski er hollt að einhver stigi á hana reglulega, þótt það sé ekki nema bara til að minna okkur hin á hvar jarðsprengjubeltið byrjar. En það er sem sagt hollara fyrir okkur en þann sem stígur á jarðsprengjuna. Það er hætt við að hann sprengi í sjálfum sér heilann.

It is easy to read the spread of surveillance as a technological phenomenon or as one that simply speaks of ‘social control’ and ‘Big Brother’. But this puts all the stress on tools and tyrants and ignores the spirit that animates surveillance, the ideologies that drive it forward, the events that give it its chance and the ordinary people who comply with it, question it or who decide that if they can’t beat it, they’ll join the game. Zygmunt Bauman – Liquid Surveillance

Í dag er ég búinn að drekka helst til mikið kaffi en þó ekki jafn mikið og oft áður. Mér finnst einsog ég sé ekkert búinn að gera nema flakka á milli síðna – með Twitter opið, Facebook opið, svara pósti út af illskuþýðingarbroti á lettnesku, öðrum um „svívirðilegar árásir frjálshyggjumanna á rithöfunda sem skrifa einkabækur fyrir auðvaldið“, þriðja um greiðslumatið & fasteignakaupin og svo framvegis. Skipuleggja vinnuferð til Helsinki í næstu viku. En sé þó þegar ég gái að ég hef komist nokkuð áleiðis í skáldsögunni, það hefur bæst heilmikið við nýjasta ljóðið í Ljóð um samfélagsleg málefni (það heitir Ljóð um bókmenntir) og eiginlega ekkert í fyrirlesturinn sem ég þarf að flytja í Biskops-Arnö í júní. Ég þarf að hækka hnakkinn á hjólinu mínu og pumpa aðeins í dekkin. Kannski gera smá jóga þegar ég er búinn að sækja börnin. Ég hljóp hálfmaraþon fyrir rétt rúmum mánuði en hef aðallega setið á rassinum og étið ís síðan – en fór í fimm kílómetra skemmtiskokk í fyrradag og er enn að drepast í fótunum. Svo þarf víst að matreiða kvöldmat ofan í heimilisfólkið. Ég sem er ekki einu sinni búinn að ganga frá eftir hádegismatinn. Og versla í matinn, þetta kaupir sig ekki sjálft. Já og mig vantar ennþá að redda mér gistingu í París í tvo daga í júní. Hvað um það. Er ég eini maðurinn sem finnst True Detective vera óþolandi tilgerðarlegir? Ég hef alveg frekar háan tolerans fyrir artí-látum, en ég meikaði þetta ekki. Kannski hefur mér vaxið það í augum síðan ég reyndi að horfa á þá – það er a.m.k. hálft ár síðan. Ég sé það er verið að auglýsa nýja seríu. Annars er held ég ekkert að frétta.

Það er laugardagur, sól og blíða, ég fór á fætur með börnunum og leyfði Nödju að sofa. Klukkan er núna hálftíu og ég er búinn að skrifa meira í nýju bókina – við eldhúsborðið, gefandi börnunum morgunmat og sinnandi leikjum þeirra og þörfum – en ég gerði síðustu þrjá fullu vinnudaga. Ég veit ekki hvort maður kallar það innblástur, ég upplifi það meira einsog heilaþokunni hafi létt. Hvað veldur veit ég ekki heldur – ekki svaf ég vel og ég er ekkert sérstaklega vel fyrirkallaður að neinu leyti. Greiðslumatið er líklega í höfn, kannski er það bara það. Svo er auðvitað alls óvíst hvort nokkuð er varið í þessar síður (ég er vel að merkja ekki að tala um Heimsku – hún er frágengin, ég er löngu hættur að bæta síðum í hana) – ég kasta núorðið meiri texta en ég skrifa. Það kemur allt í ljós. Afköst eru afstæð. Það er annars komin gróf útgáfa af kápunni á Heimsku – einn af mínum eftirlætis myndlistarmönnum, Jóhann Ludwig Torfason, tók verkið að sér og hún verður æði. Ég finn ekkert ljóð sem passar með færslunni í dag. Ljóðabækurnar mínar eru líka næstum allar á Íslandi. Við skulum gefa okkur að hér komi eitthvað mjög djúpt um innblástur og heilaþokur.

Ég er að ryðjast enn einu sinni í gegnum yfirlestur á Heimsku og laga alls konar smotterí. Það er þekkt að maður verður hálf bit á eigin texta eftir sirka tíunda yfirlestur – allt virðist grunsamlegt og skrítið. Mér finnst oft einsog ég geti engu treyst. Þegar maður er kominn upp í tuttugu lestra verður maður rangeygur af rugli. Það hjálpar ekki til að ég lifi í dálítilli tungumálasúpu – ég les mest á ensku, konan mín talar sænsku við mig og ég svara henni á íslensku, og Aram (sem talar íslensku við mig en sænsku við mömmu sína) blandar eðlilega mikið saman. Það er ansi langt síðan ég talaði reglulega íslensku við fullorðinn Íslending sem svaraði mér á íslensku – ég skæpa við foreldra mína nokkrum sinnum í mánuði en það er allt og sumt. Við þetta má svo bæta að ég er mér að nokkru leyti meðvitaður um að: 1) ýmislegt í máli mínu ber keim af þeirri litlu vestfirsku, sem ekki hefur verið upprætt – ég stend fast á rétti mínum til að skrifa „á helginni“ frekar en „um helgina“;
2) við höfum tilhneigingu til að ógilda alla sérvisku í máli – sérstaklega ef það finnast ekki fordæmi í virðulegu ritmáli (hvernig ný fordæmi eiga að verða til er svo auðvitað spurning);
3) ég hef sjálfur lagt stund á alls kyns tungumálahryðjuverk, klámþýðingar, bókstafsþýðingar, útúrsnúninga, kópípeist, vélskriftir, tilraunamálfræði og aðra eins vitleysu, sem hefur skemmt tilfinningu mína fyrir „réttu máli“;
4) margt af því sem potað er í við yfirlestur er ekki villa heldur val – t.d. hvort maður skrifar „náttúrulega“ eða „náttúrlega“. Rithöfundur þarf að geta eignað sér tungumálið – þarf hreinlega að leyfa sér stundum að beita því af valdsmannlegri hörku, hroka þess sem leyfir sér (þótt hann sé á hina höndina líka þjónn þessa verkfæris). Og það er að mörgu leyti óþolandi staða fyrir hvern sem er að vera þröngvað út úr málinu, vera sagt: „svona talar enginn“ eða „þetta er ekki [góð] íslenska“ – þegar maður hefur ekki gert annað en að tala/skrifa einsog manni er tamt og eðlilegt. En á sama tíma verður maður að hafa einhverja auðmýkt gagnvart því að maður gerir mistök og stundum orðar maður hlutina klaufalega – hafi maður ekki þá auðmýkt lærir maður aldrei neitt. Maður vill vera frjáls innan tungumálsins, maður vill ekki að það breytist í bönker. Í gær spurði ég Facebook um orðasambandið „að þekkja framan í einhvern“, í merkingunni að þekkja einhvern í sjón – sem er í bókinni og ritstjóri strikaði undir. Nokkrir deildu því og á einum og öðrum þræði sköpuðust umræður sem var áhugavert að fylgjast með. Mörgum þótti þetta kunnuglegt þótt þeir gætu ekki bent á hvar þeir hefðu séð eða heyrt það – það finnast enn engin dæmi í ritmáli og það gúglast ekki – öðrum þótti þetta skrítið og ekki góð íslenska. Merkilegt nokk þá var það fyrst og fremst yngra fólki sem fannst þetta kunnuglegt, en fannst það á sama tíma fornfálegt, eða sjóara- og/eða bændaslangur – einn hélt sig kannski hafa séð það hjá Laxness – en eldra fólkið sem fussaði og þótti þetta ekki fínt. Það þarf auðvitað ekkert að vera skrítið. Samræming í máli var minni áður fyrr; það sem hljómar auðskiljanlegt en hálfkunnuglegt er fyrir yngri manneskju hálfgerð vísun til þess tíma er fólk talaði ólíka íslensku eftir landshlutum, sérviskum og öðru. Og fullorðið fólk – hugsanlega jafnvel sú kynslóð sem stóð að þessari samræmingu, að minnsta kosti að hluta – er íhaldssamara. Það hefur eytt síðustu áratugum í að fussa yfir þágufallssýkinni og nýju þolmyndinni – eyddi barnæskunni í að passa sig á dönskuslettum, sokkabandsárunum í að passa sig á enskuslettum – og finnst komið gott af skrítilegheitum. Það vilja allir búa í heiminum sem þeir ólust upp í, og eftir því sem við verðum eldri þeim mun meira gengur heimurinn á þolinmæði okkar gagnvart sífelldum breytingum. Það er jafn eðlilegt og breytingarnar sjálfar. En aftur að „villunni“ sem slíkri. Mér finnst þetta flott orðalag – að þekkja framan í einhvern – og mér er það tamt, þetta er ekki einhver tilraunamennska í mér. Ég nota það sjálfsagt oftast til að lýsa ákveðinni smábæjarstemningu – t.d. því að á Ísafirði þekkir maður kannski ekki alla 2.500 íbúana, en maður þekkir „framan í“ þá flesta (og tekur þannig eftir því þegar einhver nýr birtist). Og þannig er það notað í Heimsku (sem gerist á Ísafirði í framtíðinni). Hvaðan það kemur veit ég ekki – mér finnst ósennilegt að ég hafi fundið upp á því hjá sjálfum mér en það er svo sem ekki óhugsandi. Þetta er alveg áreiðanlega ekki úr neinni útlensku – ég veit ekki einu sinni hvernig maður segir „framan í“ á neinu máli. Maður segir bara „face“, „ansikte“, „Gesicht“ o.s.frv. Ég gæti ekki skrifað þessa setningu svo vel væri á neinu öðru máli en íslensku. Það er hugsanlegt að þetta sé talmál sem engum hafi þótt nógu fínt til að setja á blað – það er þó ósennilegt að fyrir því sé mikil hefð. Það er auðvitað ekki hægt að leita að þessu í bókum – en þetta finnst ekki í ritmálssafni, orðstöðulyklum eða á Google. Mér finnst þetta mjög skiljanlegt – og gat ekki séð að merkingin hefði vafist mikið fyrir fólki. Ein kona sagðist þó ekki „einu sinni“ skilja þetta – sem var undarlegt í ljósi þess að „þýðingin“ fylgdi með (ég spurði hvort fólk þekkti orðasambandið, í merkingunni „að þekkja einhvern í sjón“). Til þess þarf einbeittan brotavilja. En íhaldssemin lætur víst ekki slíkt stoppa sig. Einhver skildi þetta meira þannig að maður þekkti svipinn á einhverjum (t.d. ættarsvip); annar skildi þetta þannig að manni þætti eitthvað kunnuglegt í fari einhvers (s.s. „þarna þekki ég kallinn“ = „þarna þekki ég framan í þig“). Mér finnst báðar þær merkingar líka ganga upp – og hver eigi við fara eftir samhengi. Ég veit ekki hvernig maður skilgreinir málvillu. Eða hvernig maður skilur í sundur villu og frávik. Heimska gerist í framtíðinni og það væri í sjálfu sér í fínu lagi þótt hún væri öll á einhverju undarlegu máli – en einstaka smá frávik gerir ekki málið á henni fútúrískt. Ég held samt að ég haldi framaníinu (á meðan ritstjórinn strækar ekki á það fullkomlega) og vona að það gleðji fleiri en það hryggir. Og vel að merkja þá gúglast það hérmeð loksins og hefur birst í ritmáli virðulegs höfundar. Verði ykkur bara að góðu.

Það gengur bölvanlega í vinnunni. Nú var ég næstum búinn að kenna því um að í gær var ég dæmdur fjárhagslegur krypplingur – fór í greiðslumat og ætti samkvæmt því að vanta tæpar 200 þúsund krónur bara til að geta með góðu móti hokrað í þessu auma jarðlífi, á bekk í blómagarði, því ég þyrfti síðan nokkuð meira til að hafa efni á þaki yfir höfuðið. Þetta er vel að merkja ekki vegna þess að ég skuldi neitt af viti – full listamannalaun plús allar aukatekjur reiknast bara ekki hærri en þetta. Og ekki er það vegna þess að fasteignaverð á Vestfjörðum sé svo hátt. Ekki vegna þess að ég reki bíl eða beri annan álíka aukakostnað af tilveru minni. En hvað um það. Andleysið stafar af einhverju öðru. Ég var ekki dæmdur í fjárbaugsgarð fyrren seinnipartinn í gær og ég var líka svona í gærmorgun. Í andleysinu fæ ég illt í skrollfingurna. Blái liturinn á Facebook dofnar undan krefjandi augnaráði mínu. Sit hérna og bíð eftir því að það komi hádegismatur svo ég geti étið spanakopituna sem ég gerði í kvöldmat í gær (ég á náttúrulega ekki að vera að borða svona dýran mat, sárfátækur maðurinn – bara spínatið í þetta kostaði næstum tvöþúsundkall!). Það er sól og blíða í Svíþjóð. Ég áfrýjaði greiðslumatinu. Þarf að skrifa tveggja tíma fyrirlestur um „skipulag hlutanna“ – á sænsku („sakernas ordning“). En ég er með heilaharðlífi og það gengur ekkert. Við ljúkum þessu á ljóði. Emily Dickinson – númer 801. I play at Riches—to appease
The Clamoring for Gold—
It kept me from a Thief, I think,
For often, overbold With Want, and Opportunity—
I could have done a Sin
And been Myself that easy Thing
An independent Man— But often as my lot displays
Too hungry to be borne
I deem Myself what I would be—
And novel Comforting My Poverty and I derive—
We question if the Man—
Who own—Esteem the Opulence—
As We—Who never Can— Should ever these exploring Hands
Chance Sovereign on a Mine—
Or in the long—uneven term
To win, become their turn— How fitter they will be—for Want—
Enlightening so well—
I know not which, Desire, or Grant—
Be wholly beautiful—

Ég veit ekki hvar ég fékk þá rellu í höfuðið að það væru bara prinsessur sem svæfu með grímu fyrir augunum. Úr Meatballs? Allavega. Einhvern tíma fyrir langalöngu var mér boðin slík gríma, prófaði en þótti hún óþægileg – svona einsog mér hefur aldrei gengið heldur að sofan með eyrnatappa. Fyrir fáeinum mánuðum flaug ég síðan frá Moskvu til Hanoi og var aftur boðin svona gríma – til gjafar í þetta sinn (Aeroflot mokaði alls kyns fíneríi í fjölskylduna í ferðinni). Ég man ekki hvort ég setti hana á mig en ég man að ég svaf ekkert í fluginu. Kvöld eitt í Hoi An prófaði ég hana síðan aftur og áttaði mig á því daginn eftir að ég hafði alls ekkert rumskað alla nóttina. Sem er ekki bara óvenjulegt, það er liggur við einstakt. Ég vandi mig í kjölfarið á að nota hana þar til bandið slitnaði – og hirti svo tvær grímur í fluginu til baka nú í apríl. Nú sef ég dýpra en ég er annars vanur, kannski ekki alltaf, en oft samt. Og af þeim sökum hefur það gerst nokkrum sinnum að handleggirnir á mér dofna upp – ég ligg á þeim svo blóðstreymið stíflast og vakna lamaður frá öxl niður í kjúkur. Það tekur svona mínútu að öðlast fullt afl aftur, sem er mjög langur tími þegar maður er nývaknaður. Á dögunum rumskaði ég um miðja nótt við það að dóttir mín, nýorðin tveggja ára, var grátandi í rúminu hja okkur. Í það skiptið hafði mér einhvern veginn tekist að lama á mér báða handleggina í einu og gat ekki einu sinni tekið af mér svefngrímuna, hvað þá sinnt Aino Magneu, lá bara þarna handalaus og blindur, rembdist við að reisa mig við, og endaði á að vekja Nödju með nefinu og einhverjum ámátlegum skrækjum. Við ljúkum þessu á ljóði. Cripple eftir Carl Sandburg. (Trigger Warning: ableism (held ég, fer svolítið eftir því hvernig maður túlkar þetta!)). Once when I saw a cripple
Gasping slowly his last days with the white plague,
Looking from hollow eyes, calling for air,
Desperately gesturing with wasted hands
In the dark and dust of a house down in a slum,
I said to myself
I would rather have been a tall sunflower
Living in a country garden
Lifting a golden-brown face to the summer,
Rain-washed and dew-misted,
Mixed with the poppies and ranking hollyhocks,
And wonderingly watching night after night
The clear silent processionals of stars.

Einu sinni fór ég út í smók með Michael Hardt, sem er með doktorspróf í Ezra Pound, og ég spurði hvort það væri í lagi að fíla Ezra Pound þótt Pound væri fasisti og Hardt sagði „já, ljóðin hans“. En bætti svo við að hann væri vondur hagfræðingur. Í gær kláraði ég ritgerð um framtíð bókmennta sem lauk á orðunum: „This makes me feel stuck in a hellish cycle of banality“. Þetta er auðvitað orðum aukið. Því fer fjarri að bókmenntir hreyfi ekki við mér eða mér finnist þær ekki skipta máli – að þær skipti a.m.k. mig ekki máli. En stór hluti af þeirri háfleygu orðræðu sem við viðhöfum um bókmenntir – hvort sem það er Íslandsstofa eða marxískir leshringir sem hafa orðið – krefst alls konar sjálfsblekkingarfimleika. Bókmenntirnar eru skorðaðar fastar á milli íhaldssamrar auglýsingavæðingar og alræðis akedemískra orðaleppa – og verða sjálfar stöðugt nostalgískari, sem heillar mig lítið. Ekkert af þessu þýðir svo að bókmenntirnar séu ekki færar um að skapa og tortíma veröldinni, jafnvel bæði í einu, og geri það ekki hvað eftir annað. Við ljúkum þessu á ljóði sem skapar og tortímir veröldum. Canto CXV eftir fasistann Pound. The scientists are in terror
and the European mind stops
Wyndham Lewis chose blindness
rather than have his mind stop.
Night under wind mid garofani,
the petals are almost still
Mozart, Linnaeus, Sulmona,
When one’s friends hate each other
how can there be peace in the world?
Their asperities diverted me in my green time.
A blown husk that is finished
but the light sings eternal
a pale flare over marshes
where the salt hay whispers to tide’s change
Time, space,
neither life nor death is the answer.
And of man seeking good,
doing evil.
In meiner Heimat
where the dead walked
and the living were made of cardboard.

Ég hef alltaf færri og færri skoðanir. Eða – ég hef í það minnsta á þessum skoðunum færri og færri orð. Deili ýmsu sem mér þykir vel skrifað en hugsa mig vel um áður en ég skrifa neitt (nýtt) sjálfur – eða tek einu sinni almennilega undir. Eyði jafnvel meiri tíma í sniðugheit en góðu hófi gegnir. Samt er internetið eiginlega komið að þolmörkum hvað sniðugheit varðar. Okkur er löngu orðið ljóst að við erum öll mjög sniðug. Við erum stöðugt að viðra okkur. Margt af því sem við segjum er afar mikilvægt. Margt af því sem er mikilvægt endurtökum við – lífið er einhvers konar fuglabjarg á meðan það varir. Það eru 63 einstaklingar á þingi og 320 þúsund manns í pontu á hverjum gefnum tíma. Að sinna sínum hagsmunum, sínum hugsjónum og sinni sjálfsmynd. Ég er í flóttamanna- og makrílkvótanefnd. Þú ert í kvenréttinda- og fallvatnaráði. Við stimplum okkur inn, látum af okkur vita, því annars hverfum við. Staðfestum þátttöku okkar í lýðræðissamfélaginu og eftir því sem við upplifum okkur máttlausari, eftir því sem heimurinn ryður sér þá leið sem hann kýs sjálfur að fara, án þess að spyrja okkur, því hraðar tölum við, því hærra, því meira. Og allt er það mjög mikilvægt. Það er einhver skekkja hérna en ég veit bara ekki hvað ég á að gera við hana.