Það er eiginlega bráðfyndið að fá bæði bókasafnssjóð og forlagsuppgjör í sömu vikunni. Bókasafnssjóðurinn var skorinn niður um 21% – sem þýðir 21% skerðing á tekjum fyrir útlán (þetta er eitthvað sem fjármálaráðherra ákveður bara með einu pennastriki og gerir held ég á hverju ári – það er engin regla og ekkert öryggi) og svo eru Storytel tölurnar í forlagsuppgjörinu.
Ég á eina ljóðabók á Storytel sem heitir Hnefi eða vitstola orð – bók sem var ort í hruninu miðju og fjallar meðal annars um verðlausa peninga, í stað blaðsíðutals er gengi krónunnar gagnvart evru (ég bjó í Finnlandi en var með tekjur í krónum). Frábær bók – mæli með henni. Hún var ekki spiluð oft í fyrra – átta sinnum. Og það seldust jafn mörg fýsísk eintök í bókabúðum, átta. Hún er 12 ára gömul og selst væntanlega mest á stóru bókaútsölunni og þar sem ég fæ bara hlutfall af því verði frekar en fast gjald nær það ekki hundrað kalli sem ég fæ fyrir eintakið. En á Storytel fæ ég 2,8 krónur á spilun. 23 krónur ALLS. Og það er ekki á afsláttarmarkaði og maður fær þar jafn mikið fyrir nýjar bækur og gamlar. Til að setja það í samhengi er klassísk – og ágæt – sala á ljóðabók í kringum 300 eintök. Ef sú sala færðist öll yfir á Storytel myndi ég hala inn 840 krónum í höfundalaun. Í gamla daga þegar maður þvældist frá knæpu til kráar með bækur í poka var manni stundum boðinn bjór fyrir bók – sem var yfirleitt kannski hálfrarbókarverð – en maður var blankur og langaði í bjór og þáði það yfirleitt þótt manni þætti það pínu niðurlægjandi. Nú er allt upplagið komið niður í hálfan bjór.
Einu sinni kom ég að kunningja mínum þar sem hann sat yfir hálfum bjór á þriðjudagsmorgni. Ég spurði hvort hann væri dottinn í dagdrykkju og hann svaraði að annar maður – ívið drykkfelldari en við – ætti bjórinn en væri farinn. Hvert er hann farinn, spurði ég. Í meðferð, var svarið. Hann sagði að þetta væri komið gott.
Nú hugsa ég það sama. Þetta er kannski komið gott.
***
Ég hló að inngangi Jónasar Sen um Carmina Burana. Um kórastarfið. Það minnti mig kannski á stemninguna úr Fiðlaranum í fyrra. Það þarf alveg sérstakt verklag og undarlega blöndu af aga og kæruleysi til þess að halda úti svona stórum hópi í áhugamennsku. Og það verður alltaf léttgeggjað. Ég var líka næstum búinn að senda þetta á konuna mína með broskalli – hún er í kvennakórnum og var nýkomin úr kórdjammtónleikaferðalagi. Og ég hef heyrt frá a.m.k. einhverjum úr þeim kór sem fannst þetta líka fyndin lýsing.
En kannski er bara ekki lengur í tísku að hafa húmor fyrir sjálfum sér? Á einhverju bili áhugamennsku og fagmennsku hlýtur fólk líka að taka sig mest alvarlega – það fylgir kannski bara. Þar sem maður er að slíta sér út og reyna að sanna sig. Viss tegund áhugamennsku er á því leveli að manni dugar að koma fólki á óvart – „ekki vissi ég að hann gæti haldið lagi.“ En önnur er að reyna að gera sig gildandi á einhverju æðra stigi. Og þá er spurning hvort maður vilji að gagnrýnandi hanteri kórinn einsog hann væri kór atvinnumanna eða kór áhugamanna.
Svo er þetta reyndar tvennt aðskilið. Dómurinn og inngangurinn. Og kannski var kerskninni í innganginum verr tekið vegna þess að dómurinn var ekki mjög jákvæður.
Ég er með veika kenningu sem gengur út á að það sé erfiðara að vera gagnrýnandi eftir því sem maður þarf að gagnrýna fleira fólk í einu. Ef þú skrifar neikvæða ljóðabókagagnrýni verður ljóðskáldið sárt –og kannski mamma háns. En ef þú skrifar t.d. um leiksýningu þar sem 30 manns koma að siturðu uppi með heilan her af fólki sem fer saman á barinn til að baktala þig og æsir hvert annað upp. Og ef þú hefur þetta að atvinnu þarftu ekki að vera óánægður með nema eina sýningu á ári til þess að fólki finnist þú vera alger sadisti. Fólk sér nefnilega ofsjónum yfir ærlegri neikvæðni.
Ég bað einu sinni hóp af fólki að skjóta á hlutfall neikvæðra dóma á Starafugli – sem hafði fengið á sig orð fyrir að vera mikið í slátrunum. Flestir skutu á sirka helming, fáir fóru undir þriðjung. Staðreyndin var að það náði ekki fimm prósentum. En fólk les frekar neikvæða dóma – og kannski var helmingurinn af lestrinum á neikvæðu dómunum.
Kenningin hefur samt tvo veika punkta. Annars vegar þá eiga ljóðskáld stundum vini og stundum ekki. Ég hef horft upp á gagnrýnendur fá yfir sig ægilegar holskeflur vegna ljóðabókadóma af því ljóðskáldin voru vinamargar týpur eða fólk sem kallar fram einhverja tegund af samstöðu og kærleika (fólkið sem „gengur inn í herbergi og lýsir það upp“ – en er ekki endilega betri ljóðskáld en þeir sem gera það ekki). Og ég hef horft upp á ljóðabókum slátrað í fullkominni kyrrþey – sem er eiginlega bara mjög sorglegt. Þetta varnarviðbragð reiðra vina er kannski líka fallegt og kannski líka hluti af lífkerfinu – þótt það geri gagnrýnendum oft erfitt fyrir.
Sem ritstjóri Starafugls fékk ég mikið af skilaboðum frá fólki sem vildi ekki skrifa lengur af því tilfinningalega álagið af því að hafa dissað eitthvað var of mikið – fólk (segjum það bara: milleníalar) lenti í einhverjum vítahring samviskubits og gremju eftir atlögur netleiðis frá reiðum stuðningsmönnum ljóðskálda. Og ákvað að fara bara að sinna einhverju öðru. Krísa gagnrýni á síðustu árum – sífellt færri fagmenn, sífellt verr borgað, sífellt færri almennilegir staðir til birtingar – er nefnilega líka krísa áhugans á því að gagnrýna. Og það er bara að verða mjög algeng afstaða að þetta sé ekki til neins – hvers vegna ætti einhver karl úti í bæ að hafa skoðun á skáldsögu/kvikmynd/skúlptúr? Kemur einhverjum við hvað honum finnst og er verið að segja að skoðun hans sé merkilegri en skoðun mín – sem las sömu bók, sá sömu kvikmynd og sama skúlptúr? Eru ekki bara allar upplifanir jafnar? Og þessa hugsun spegla gagnrýnendur líka oft sjálfir – bæði með því að hætta og með yfirdrifinni auðmýkt gagnvart eigin skoðunum (ég hef líka oft hitt fólk sem hefur gagnrýnt eitthvað listaverk og það komið mér á óvart hvað þeim fannst í raun og veru – og hvernig þau breiddu yfir það með því sem sumir kalla kurteisi og fagmennsku).
Hinn veiki punkturinn í kenningunni er að þeir gagnrýnendur þjóðarinnar sem mér koma til hugar og hafa helst leyft sér að vera með … hvað eigum við að kalla það, snúð, miklar listrænar kröfur, skæting? – eru flestir að sinna mannmörgu listgreinunum, stórsveitartónlist og leiklist. Og að minni reynslu er það líka fólkið í þeim bransa sem er mótfallnast gagnrýni sem slíkri. Ég þekki leikhúsfólk sem vill hreinlega láta banna gagnrýnendur í húsi – ef ekki bara brenna á báli – en öll ljóðskáldin sem ég þekki þyrstir í gagnrýni (og það var ekki öðruvísi upp úr aldamótum þegar neikvæðir bókadómar voru algengari).