Sírenur, væl og reykur: Dyflinni syngur

God made the country man the tune.

Ellefti kafli Ulysses er kenndur við sírenurnar. Söguþráðurinn hjá Hómer er sirka þannig að gyðjan Kirka, sem ráðleggur Ódysseifi á ferðum sínum, biður hann að gæta sín þegar hann siglir hjá eyjunni þar sem sírenurnar búa. Viðvörun þessi hljómar svo í fornyrðislagsþýðingu Sveinbjarnar (sem verður stundum að fá að vera með):

Fyrst muntu, frægr
fylkir, koma
sætrómaðra
Sírena til.
Unaðsfullum þær
ómi seiða
fíra hvern,
er þeirra fund sækir.

Ef einhverr óvörum
at þeim kemr,
ok róm Sírena
sætan heyrir,
honum heim komnum
hvorki munu
börn né beðja
á bæ fagna.

Því Sírenur
sitja í grasi
og seggi seiða
saungva hreimi;
ok há hrúga
hjá þeim liggr
skinna skorpinna,
beina skinnina,
seggja, er seiddir
saungvi snjöllum
á foldu þar
fúnat hafa.

Kirka mælist til þess að Ódysseifur bræði hunang og hafi í eyrum sér meðan hann siglir hjá eyjunni. Ódysseifur er hins vegar forvitinn og lífsþyrstur maður og vill heyra þennan fagra söng svo hann bregður á það ráð að bræða hunang í eyru manna sinna og láta þá sjá um siglinguna – og binda sig við siglutréð svo hann geti ekki skipt sér af.

Hjá Joyce erum við nýsloppinn frá Skellibjörgum, sem fólust í siglingu um Dyflinni alla, stukkum milli hausa hinna ólíku persóna og fylgdum einhverjum þeirra á ferðalagi um borgina – ekki síst landstjórunum sem fara um borgina í hestvagni og sjá allar persónurnar aftur á leið sinni. Nú gerist dálítið óvenjulegt í bókinni: Næsti kafli hefst þar sem þeim síðasta lauk og á sama stað. Það er ekkert hopp í tíma eða rúmi. Í lokabroti Skellibjarga sáum við fröken Douce og fröken Kennedy (sem ég kallaði áreiðanlega báðar „frú“ í yfirferð síðasta kafla og mun sjálfsagt laga) sem stóðu úti í glugga á Ormondhótelinu og fylgdust með fylkingunni aka hjá.

Fröken Lydia Douce er líka stundum kölluð „brons“ og fröken Mina Kennedy er líka stundum kölluð „gull“ – þetta er áreiðanlega líka vísun í hárlit þeirra en fröken Kennedy er þess utan nýkomin úr sumarfrí í strandbæ 100 km norður af Dyflinni og verður tíðrætt um að hún sé svolítið sólbrennd.

Þær stöllur eru augljós sírenulíking – aðlaðandi konur sem knæpugestir heillast af og daðra við – en í forgrunni er samt hljómur og tónlist. Bæði er prósinn dýrt ortur og fullur af hljóðleik og svo er einhver óhemja af vísunum í alls kyns óperur og sönglög – auk þess sem leikið er á píanó og sungið. Þá er líka aðeins étið (Bloom er aftur kominn í innyflin) og drukkið – enda er Ormondhótelið knæpa og fyrir flestar persónur bókarinnar er 16. júní mikill fylleríisdagur og sennilega verður talsvert drukkið í flestum þeim köflum sem eftir eru af bókinni. Líklega er það samt hér sem menn verða fyrst fullir fyrir alvöru og einsog það tengist er það líka hér sem prósi Joyce verður tilraunakenndur fyrir alvöru. Altso, sírenurnar eru ekki eitthvað eitt, þær eru næstum allt.

Ormondhótelið er sem sagt bæði bar og veitingastaður og rýmið tví- ef ekki þrískipt – það eru víst engar heimildir um innanstokksmuni á þessum tíma aðrar en Ulysses, vegna þess hve tíðar og miklar endurbætur fóru fram á þessum tíma (og mætti hér því augljóslega láta reyna á kenningu Joyce um að Dyflinni mætti endurbyggja upp af síðum bókarinnar – hótelið er reyndar í einhvers konar endurbyggingu líka í dag, það er búið að rífa mikið af því en lítið endurbyggja og gengur víst ekkert ægilega vel).

Bróðurpart kaflans situr Bloom í einum hluta staðarins og heyrir mest það sem gerist í hinum hlutanum – en sér líka eitthvað af því í gegnum dyr sem skilja rýmin að. Það er líka píanó sem er kannski í þriðja rýminu og kannski á barnum. Svona teiknar YouTubarinn Adam Savage upp rýmið í yfirferð sinni yfir kaflann (B og G eru Bloom og Goulding).

Kaflinn hefst á tveimur fullkomlega óskiljanlegum síðum.

Bronze by gold heard the hoofirons, steelyringing.
Imperthnthn thnthnthn.
Chips, picking chips off rocky thumbnail, chips.
Horrid! And gold flushed more.
A husky fifenote blew.
Blew. Blue bloom is on the.
Goldpinnacled hair.
A jumping rose on satiny breast of satin, rose of Castile.
Trilling, trilling: Idolores.
Peep! Who’s in the… peepofgold?

O.s.frv. Hvert einasta brot reynist síðan tekið úr öðrum stað annars staðar í kaflanum – um daginn heyrði ég mjög skemmtilega ræðu frá ljóðskáldinu Heiðrúnu Ólafsdóttur, sem var að kynna Kvennakór Ísafjarðar til leiks með þessari aðferð, og hrærði svona saman línum úr hinum ólíku lögum kórsins. Þessu hefur verið líkt við forspil að óperu þar sem stefin hljóma mörg í fyrsta sinn eða hreinlega við fyrstu augnablik sinfoníutónleika á meðan sveitin er enn að stilla – eða renna í gegnum einhverjar trillur og erfið stef – og áhorfendur sitja í miðri kakófóníunni (sem hefur ekkert með kakóseremónóníur að gera) og bíða þess að sjálft verkið hefjist. Þessum skrítna kafla lýkur síðan á orðinu: „Begin!“ – sem maður gæti þá ímyndað sér að sé hljómsveitarstjórinn að lyfta sprotanum. Og hefst þá havaríið.

Bronze by gold, miss Douce’s head by miss Kennedy’s head, over the crossblind of the Ormond bar heard the viceregal hoofs go by, ringing steel.

Hér fáum við sem sagt strax enduróm af upphafsorðum kaflans. Brons og Gull horfa út um gluggann og einhver maður með pípuhatt horfir á þær til baka. Þær fíflast. „Aren’t men frightful idiots?“ – snúa upp á hárið á sér, hér er dæmi um músíkina í málinu:

Miss Kennedy sauntered sadly from bright light, twining a loose hair behind an ear. Sauntering sadly, gold no more, she twisted twined a hair. Sadly she twined in sauntering gold hair behind a curving ear.

Þetta er nú eiginlega meiri djass en klassík – spunnin tilbrigði við stef – og var djassinn samt varla til þegar þetta var skrifað. Fröken Kennedy (Gull) bætir við: „It’s them has the fine times.“

Við sjáum Bloom ganga hjá með Sweets of Sin í brjóstvasanum. Vikapiltur kemur með te fyrir dömurnar og spyr hvort þær séu að gægjast út um gluggann eftir kærastanum sínum. Þær skammast í honum:

A haughty bronze replied:
—I’ll complain to Mrs de Massey on you if I hear any more of your impertinent insolence.
—Imperthnthn thnthnthn, bootssnout sniffed rudely, as he retreated as she threatened as he had come.

Og þá vitum við hvað hin óskiljanlega önnur lína kaflans þýðir. Hún er vikapilturinn að herma eftir Brons („Óskammmmmm ffff“ er þetta í þýðingu SAM – fyrir „óskammfeilna frekju“).

Þær skammast meira yfir körlum og ræða sólbruna og sumarfrí og svo er Bloom skotið aftur inn þar sem hann gægist í búðarglugga (sem eru auðvitað sírenur) og rifjar upp tilraun sína til þess að sjá upp um stytturnar á Þjóðarsafninu, hvort þær væru anatómískt rétt samansettar, og nú vitum við að hann varð einskis vísari („I could not see“). En hann sá Buck Mulligan líka – sem sagðist hafa séð Bloom gægjast á stytturnar – og veit að hann er vinur sonar Dedalusar.

Brons og Gull halda áfram að f´íflast og ræða hversu hræðilegt það væri að vera giftar einhverjum lyfsala sem seldi Brons sólkrem. Simon Dedalus kemur inn og spyr hvort ekki hafi verið gaman í strandbænum – hann er augljóslega fastakúnni – Brons segist hafa legið á ströndinni allan daginn og Simon svarar: „That was exceedingly naughty of you […] Tempting poor simple males.“ Brons segir honum að hætta þessari vitleysu og hann pantar sér viskí og vatn og spyr hvort George Lidwell hafi komið við – og hann mun hafa verið þarna í hádeginu.

Þá kemur Lenehan og spyr hvort Boylan hafi komið að leita sín (einsog hljóðfæraleikari að endurtaka stef). Í síðasta kafla hringdi Boylan í ritarann sinn sem sagði Lenehan hafa komið við og að hann yrði á Ormondhótelinu klukkan 16. En það er einmitt klukkan 16 – núna – sem Boyle á að mæta á ástarfund með Molly, eiginkonu Bloom. Og hann hefur ekki komið á Ormondhótelið, segja Brons og Gull.

Fröken Kennedy les mikið í kaflanum og hunsar Lenehan sem er að stríða henni („reyna við hana“).

Lenehan heilsar Simon: „Greetings from the famous son of a famous father.“ Simon spyr hver það sé og Lenehan útskýrir að það sé auðvitað Stephen og þeir hafi verið saman á kránni fyrr um daginn (með hópnum sem fór af skrifstofum The Freeman’s Journal). Nema hann drakk ekki bara bjór – þetta er Joyce og þetta eru sírenurnar svo hann „quaffed a nectarbowl“.

Simon tekur eftir því að búið er að flytja píanóið og Brons svarar að píanóstillingamaðurinn hafi komið í dag – og okkur skilst smám saman í þessum kafla að það er blindi maðurinn sem Bloom hjálpaði yfir götu og Boylan gekk næstum um koll. Þær eru sammála um það Brons og Gull að hann hafi verið stórkostlegur píanóleikari að auki, varla tvítugur að aldri.

Þjónninn Pat birtist – hann þvælist fram og aftur í kaflanum og afgreiðir fólk í sal – nær í bjór og fer aftur.

Við sjáum Bloom á ný. Hann er í ritfangaverslun og er að kaupa bréfsefni til þess að geta svarað sínum erótíska pennavini, Mörthu, á einmitt þeirri stundu sem Molly á að vera að hitta Boylan. Hann er mjög vandræðalegur í búðinni, kurteis og vinalegur – allt sem Boylan var ekki í blómabúðinni þar sem hann daðraði við afgreiðslukonuna.

Píanóstillingamaðurinn virðist hafa gleymt tónkvíslinni sinni, sem einhver slær tón á, og Simon Dedalus tekur að syngja ástarsöng og spila undir á nýstillt píanóið. Lenehan heldur áfram að reyna við Gull með engum árangri, hún klárar bókina. Og svo birtist Boylan. Lenehan heilsar honum: „See the conquering hero comes.“

Fyrir utan gengur Bloom – „the unconquered hero“ – og sér vagninn sem Boylan er nýstiginn út úr („jaunting car“ – tveggja sæta hestvagnataxi). Bloom veit að Boylan á að vera við það að skríða upp á konuna hans og veit ekki hvaðan á sig stendur veðrið – að grípa elskhuga hennar við þetta óhugsandi athæfi, in flagrante delicto, að fara einn inn á bar. Hann rekst á Richie Goulding, frænda Dedalusar, sem er svangur einsog Bloom. Bloom ákveður að fylgja honum inn á Ormond hótelið, fá sér að borða og njósna um Boylan í leiðinni. Þeir fá sér sæti í matsalnum.

Gull brosir breitt til Boylans (eftir að hafa hunsað Lenehan) en Brons brosir enn breiðar og fær alla athyglina. Lenehan og Boylan ræða veðreiðarnar – úrslitin eiga að berast klukkan 16, það er allt að gerast núna. Bloom hlerar og skilur ekkert hvað Boylan er að gera. Þegar Gull hverfur í augnablik grátbiður Lenehan Brons um að gera trikkið sitt, með orðunum „sonnez la cloche“ – látið klukkuna glymja (og klukkan er einmitt að glymja 16). Brons lyftir pilsinu upp fyrir hné, dregur í sokkabandið og lætur það smella á lærinu. „La cloche“ æpir Lenehan – en Brons brosir til Boylans. „You’re the essence of vulgarity“ segir hún við Lenehan á meðan Boylan virðir hana lostafullur fyrir sér:

Boylan, eyed, eyed. Tossed to fat lips his chalice, drank off his chalice tiny, sucking the last fat violet syrupy drops. His spellbound eyes went after, after her gliding head as it went down the bar by mirrors, gilded arch for ginger ale, hock and claret glasses shimmering, a spiky shell, where it concerted, mirrored, bronze with sunnier bronze.

Og svo kveður Boyle – sigrast á einni sírenu til þess að fara að hitta aðra. Lenehan fylgir honum út og þar mæta þeir Ben Dollard og föður Cowley – Ben Dollard er nýbúinn að bjarga Cowley frá eignaupptöku, einsog við sáum í síðasta kafla, og þeir eru væntanlega komnir til að fagna.

Dollard sest við píanóið og þeir rifja upp þegar hann átti að koma fram á tónleikum og var buxnalaus og kom við hjá Molly Bloom – sem seldi notuð föt undir slagorðinu „Mrs. Marion Bloom has left off clothes of all descriptions“. Þar fékk hann alltof litlar og þröngar buxur (af Bloom?) sem „skildu lítið eftir fyrir ímyndunaraflið“ einsog sagt er í dag.

Bloom fær sér lifur og beikon, Goulding steik og nýru. Þeir borða þegjandi. Ben Dollard spilar og syngur. George Lidwell kemur inn og er sendur inn til vina sinna (sem gæti bent til þess að píanóið sé ekki við barinn – þótt það hljóti að vera í sjónmáli við barinn).

Af og til heyrum við orðið jingle – gling gló hjá SAM – sem er hljóðið í vagni Boylans sem nú nálgast Eccles stræti 7, heimili Bloom hjónanna.

Simon Dedalus er beðinn um að syngja M’appari úr óperunni Martha eftir Flotow – og Bloom gefur þjóninum Pat merki að hafa hurðina inn að barnum opna svo þeir geti heyrt. Bloom er snortinn af laginu og finnst Simon hafa fagran tón – að hann hefði getað grætt mikið á henni. Og einsog gerist svo gjarnan í þessum kafla verður textinn að hreinni tónlist:

Tenderness it welled: slow, swelling, full it throbbed. That’s the chat. Ha, give! Take! Throb, a throb, a pulsing proud erect.
Words? Music? No: it’s what’s behind.
Bloom looped, unlooped, noded, disnoded.
Bloom. Flood of warm jimjam lickitup secretness flowed to flow in music out, in desire, dark to lick flow invading. Tipping her tepping her tapping her topping her. Tup. Pores to dilate dilating. Tup. The joy the feel the warm the. Tup. To pour o’er sluices pouring gushes. Flood, gush, flow, joygush, tupthrob. Now! Language of love.

Þetta er ölvandi.

Þarna rétt fyrir ofan gerist líka eitt áhugavert sem setur nördinn í manni alveg á hliðina. Í ljósprentuninni af orginal textanum frá Shakespeare & Company – sem er að finna í Cambridge Centenary útgáfunni, stærstu bókinni sem ég á – er bókstafur á hvolfi. Þetta er errata-útgáfa – með athugasemdum Joyce um allar breytingar sem átti að gera fyrir aðra prentun – og hann gerði enga athugasemd við þetta. Svo ég hlýt að gera ráð fyrir að þetta hafi a.m.k. verið viljandi látið vera, hvort sem „mistökin“ eru prentarans eða ekki (ég minni á skemmtilegu söguna af því þegar Beckett tók upp eftir honum „kom inn“ þegar hann var að diktera Finnegans Wake). Þetta er vel að merkja ekki svona í neinni annarri útgáfu sem ég á og ég hef ekkert fundið skrifað um þetta heldur.

En aftur að óperunni. Bloom áttar sig á tilviljuninni að Lionel – persónan í óperunni – er að syngja um sína Mörthu akkúrat þegar Bloom er að fara að skrifa sinni Mörthu. Bloom hugsar um Mörthu og um Molly og fyrsta fund þeirra (það var heima hjá Mat [svo] Dillon [svo]; þau fóru í stólaleik). Lagið nær hápunkti sínum og nöfn Leopolds og söngvarans Simon renna saman: Siopold! Og allir klappa.

Leopold og Simon eru líka hvor á sinn hátt hinn týndi og ófundni faðir hins föðurlausa Stephens – þeir eru báðir vofa konungsins.

Á sama tíma nálgast Blazes Boylan enn frekar heimili Bloom hjónanna.

Allan þennan tíma er Richie Goulding að láta móðan mása um músíkina og fleira en Bloom virðist lítið hlusta á hann. Karlarnir halda áfram að spila og syngja en Bloom biður Pat um blað og penna og ákveður að byrja bréfið til Mörthu – Goulding er samt ekki farinn, svo Bloom þykist vera að semja auglýsingu. Í bréfinu daðrar hann og talar um refsingar og segist vera leiður og er búinn að innsigla bréfið þegar honum fer að finnast það of ljóðrænt að hafa sagst vera leiður. „Music did that. Music hath charm, Shakespeare said.“ Annars fær maður á tilfinninguna að hann sé ekki bara leiður þegar hann skrifar Mörthu heldur að honum beinlínis leiðist það – það veitir honum ekki þá fró eða ró sem hann hefur líklega verið að vona.

Þá hugsar hann sér til hreyfings – hugsar að hann ætli að hitta einhvern á annarri krá, Barney Kiernans (það reynist síðar vera Martin Cunningham, til að ræða fjársöfnunina fyrir ekkju Paddy Dignams).

Brons sýnir körlunum skel sem hún fann á ströndinni og þeir bera hana upp að eyrum sér til að hlusta á sjávarniðinn. Þetta sér Bloom, vel að merkja – svo eitthvað sér hann inn á barinn. Á sama tíma og karlarnir biðja Ben Dollard að syngja Croppy Boy segist Bloom þurfa að fara en staldrar svo aðeins við til þess að heyra lagið – þar er meðal annars sungið um mann sem hefur misst föður sína og bræður í stríði og er síðastur síns nafns og kyns. Bloom hugsar að hann sé það líka (Milly er stúlka og heldur ekki nafni föður síns; og Rudy er dáinn). Hér byrjum við að heyra „tap“ – sem er „bank“ hjá SAM – og vegna þess að Boylan er kominn að Eccles-stræti grunar mann að hann sé að banka á dyrnar hjá Molly, og kannski er það einhver þessara sífjölgandi banka, en að endingu reynist það þá líka vera hljóðið í blindrastaf píanóstillingarmannsins sem færist nær og er að koma til að sækja tónkvíslina sem hann gleymdi.

Bloom fer og áttar sig á að sápan sem hann er í vasanum er orðinn klístruð og ályktar að líklega hafi hann svitnað svona. Hann minnir sig á að fara og sækja kremið til lyfsalans (en gleymir því strax aftur). Úti á götu mætir hann píanóstillingarmanninum með bæði bréfið til Mörthu og Sweets of Sin fyrir Molly í vasanum.

Karlarnir, sem tóku eftir Bloom þegar hann fór, ræða hann aðeins. Simon segist hafa verið með honum í jarðarförinni. Þeir segja Molly syngja vel.

Very, Mr. Dedalus said, staring hard at a headless sardine.
Under the sandwichbell lay on a bier of bread one last, one lonely, last sardine of summer. Bloom alone.
– Very, he stared. The lower register, for choice.
Tap. Tap. Tap. Tap. Tap. Tap. Tap. Tap. Tap.

Píanóstillingarmaðurinn fer framhjá ritfangaversluninni. Bloom lætur hugann reika. Svo rekst hann á vændiskonu – „a frowsy whore“ – sem hann virðist kannast við en það er ekki ljóst á samhenginu nákvæmlega hvað fór þeim á milli. „The appointment we made. Knowing we’d never, well hardly ever. Too dear too near to home sweet home.“ Hann snýr sér undan og horfir í búðarglugga á forngripaverslun svo hún sjái hann ekki. Þar sér hann einhvers konar harmonikku sem SAM segir vera með „ormétnum belgjum“ en orðrétt hjá Joyce er það svona:

Leopold Bloom envisaged battered candlesticks melodeon oozing maggoty blowbags.

Sem í mínum huga er martraðarkenndari sýn – og kallast kannski á við komandi ofsjónir í Kirkukaflanum (sem gerist í rauða hverfinu).

Píanóstillingarmaðurinn mætir á Ormond hótelið.

An unseeing stripling stood in the door. He saw not bronze. He saw not gold. Nor Ben nor Bob nor Tom nor Si nor George nor tanks nor Richie nor Pat. Hee hee hee hee. He did not see.

Hér er Joyce meira að segja farinn að flissa að sínum eigin aulabröndurum. Og ekki lái ég honum.

Bloom er að verða illt í maganum, sennilega af sídernum sem hann fékk sér með matnum en hann kennir sjálfur um búrgúndarvíninu sem hann fékk sér með hádegismatnum. Hann sér líka í glugganum mynd af frelsishetjunni Robert Emmet og hugsar um fræg lokaorð hans: „When my country takes her place among the nations of the earth, then and not until then let my epitaph be written. I have done.“

Nations of the earth. No-one behind. She’s passed. Then and not till then. Tram kran kran kran. Good oppor. Coming. Krandlkrankran. I’m sure it’s the burgund. Yes. One, two. Let my epitaph be. Kraaaaaa. Written. I have.

Pprrpffrrppffff.

Done.

Þetta Pprrpffrrppffff er Bloom að reka við. Og lokaorðið „Done“ kallast á við lokaorð forspilsins „Begin!“ – aftur sér maður hljómsveitarstjórann fyrir sér sveifla sprotanum.

* * *

Ef vitnað er til Ódysseifskviðu á íslensku er það úr prósaþýðingu Sveinbjörns Egilssonar. 

Ef vitnað er til Ódysseifs á íslensku er það úr þýðingu Sigurðar A. Magnússonar.

* * * 

Yfirferðin 2025:

Ulysses: Lestrardagbók, 1. hluti (Telemakkos, Nestor og Próteus á hundavaði – verður gert betur síðar).

Ulysses: Kalypsó

Lótusæturnar

Hades: Undirheimarnir

Eólus: M´ótvindar frelsis

Lestrygónar: Að éta á sig gat

Skylla og Karybdís: Je est une autre

Villhamrar og Skellibjörg

* * * 

Eldri bloggfærslur um Ulysses:

Gerty MacDowell, Silvía Nótt og list paródíunnar

Hið samhengislega líf

Torlestur

Völundarhús Rorschachs

Að feðra föður sinn

Svartsýni og blinda