Fjallabaksleiðin

Ég veit ekki hvort það var vegna þess að ég las hana svo ógurlega hægt og nákvæmlega en Hygiène de l’assassin eftir Amelie Nothomb er sennilega með kraftmestu bókum sem ég hef lesið lengi. Það hefur áreiðanlega eitthvað með lestrarhraðann að gera – og kraftinn í því að vera að lesa á nýju tungumáli, allt verður nýtt, allt ljómar. En hún er líka frábær (og tungumálið dugði mér ekki í Monsieur Ibrahim et les fleurs du coran, sem mér fannst fín, en ekkert meira en það). Plottið er þetta. Nóbelsverðlaunarithöfundurinn Prétextat Tach fær að vita að hann eigi þrjá mánuði ólifaða og ákveður af því tilefni að taka loks á móti blaðamönnum og veita viðtöl – sem hann hefur aldrei gert áður. Hann er fremur óviðkunnanlegur snillingur, hamslaus nautnaseggur sem er eiginlega of feitur til þess að geta staðið á fætur, hittir aldrei neinn nema umboðsmanninn sinn og sjúkraliðann sem þrífur hann einu sinni í viku. Hann tekur sérstaklega fram að hann vilji ekki tala við konur eða litaða, bara hvíta, franska karla. Þeir fá örfáa daga til undirbúnings. Svo koma þeir inn til hans hver á fætur öðrum og kljást við snillinginn, sem hefur þá auðveldlega undir með hroka sínum og gáfum, svo þeir mega hverfa sneyptir á braut. Eftir viðtölin setjast þeir niður á kaffihúsi handan götunnar og hlusta á upptökuna með kollegum sínum sem komast alltaf að hinni sömu niðurstöðu: blaðamaðurinn er fáviti, stéttinni til skammar, Prétextat Tach er snillingur og ekki skrítið að hann hafi ekki látið bjóða sér þessa vitleysu. Svo lýsa þeir yfir eindregnum vilja til þess að vera næstir og sá sem þann heiður hlýtur fær svo sams konar kjöldrátt og sá á undan. Um miðja bók breytist svo jafnan þegar ung kona smyglar sér inn. Hún á bæði auðveldara með að skylmast við Tach og hefur það augljósa forskot á karlana að hafa lesið öll verk Tachs, og það í kjölinn – en Tach gerir sjálfur talsvert úr því að enginn hafi í raun lesið þessar bækur, og þeir fáu sem hafi reynt að gera það hafi misskilið þær, sem sé augljóst, því ekki sé hægt að lesa þær og vera sami maður á eftir, gott ef þær hljóti ekki óhjákvæmilega að slökkva í manni alla trú á hið góða í mannskepnunni, það sjáist auðveldlega hverjir hafi lesið Prétextat Tach og hverjir ekki. Í fyrstu trúir hann henni ekki einu sinni. Fljótlega kemur í ljós að blaðakonan hefur mestan áhuga á einu bókinni sem Tach hefur aldrei klárað, og gaf út ókláraða. Sú fjallar um fagurt aðalspar á unglingsárum sem lifir í nekt og sakleysi og nær hápunkti sínum þegar stúlkan byrjar að hafa á klæðum og strákurinn myrðir hana til þess að standa vörð um eilífa æsku hennar. Þessa bók vill hún meina að Tach hafi byggt á eigin æviminningum – og hann sé morðinginn. Plottið er ekki bara frábært tryllisplott heldur líka dásamlegt farartæki fyrir heimspekilegar vangaveltur um skáldskap, siðferði og merkingu. Það er auðvelt að hafa viðbjóð á Prétextat Tach en það er líka erfitt að taka ekki undir með honum af og til – og jafnvel vorkenna honum á köflum. Lengst af ævinnar hefur hann engan umgengist – hann skrifar viðstöðulaust frá morgni til kvölds í nokkra áratugi, hættir svo gersamlega og einbeitir sér að nautnum sínum, að éta, drekka og reykja. Að mörgu leyti minnir hann á Michel Houellebecq – en þá ber að hafa í huga að Hygiène de l’assassin kom út árið 1992, 6 árum á undan Öreindunum sem gerðu Houellebecq að súperstjörnu, og jafnvel þá var hann ekki orðinn sú týpa sem hann er í dag. Maður gerir sér í hugarlund að þetta sé kannski eitthvað franskt – tignun miskunnarleysisins í listum, sem er kannski framhald af þessari óbilandi trú (margra) frakka á fegurðina sem æðsta allra gilda. En Tach er líka að reyna að gefa lífi sínu merkingu – bæði með því að skrifa og lifa, og svo því hvernig hann hefur skrifað um eigið líf og hvernig hann vill að spilist úr því sem eftir er af lífi hans, svo það eigi sér ljóðrænan endi. Hann getur ekki lifað án samhengis og merkingar – og það markerar bæði einkalíf hans og bókmenntir (lamar kannski eitt en fjörgar hitt, mætti segja, en það er líka einföldun). Ég las svolítið af Goodreads umsögnunum um bókina þegar ég var búinn og það kom mér á óvart hversu mörgum er illa við hana – nánast einsog óþolið fyrir Tach smitist yfir á bókina. Sem er auðvitað furðulegt en líka týpískur samtímalestur, eða lesblinda, þetta er plága, að halda að þátttaka manns í tilverunni eigi fyrst og fremst að ganga út á að sortera gott frá illu (og það út frá ströngustu hreinlætisreglum). Nú er Tach augljóslega andhetja – og svona álíka viðkunnanlegur og Donald Trump, og augljós skopstæling og gagnrýni á tiltekna sýn á listina og lífið. En hann er líka ofur-mannlegur (í báðum merkingum) og leit hans að merkingu – og vonbrigði hans gagnvart því að finna hana ekki – og það hvernig hann misskilur eigin tilfinningar og annarra, hvernig hann óttast lífið og óreiðu þess, þrátt fyrir að vera augljósum gáfum gæddur – segir manni eitthvað, og bara talsvert, um takmörk mennskunnar. Hvað um það. Tach er ekki meistari, heldur vesalingur – en þessi bók er meistaraverk. *** Við Nadja kláruðum fimmta sísonið af Fargo. Það var margt ágætt í þessu en það fór alltof mikið púður í að láta þetta enda á einhverju feel-good réttlæti. Senan með Jennifer Jason-Leigh og Jon Hamm í fangelsinu var alger rjómi, í versta skilningi þess orðs. Þessi réttlætisþrá er farin að minna á gamaldags Hollywood þar sem fólk þurfti alltaf að fá „það sem það átti skilið“ – og skýrasta vísbendingin um að einhver myndi brátt deyja var að viðkomandi héldi framhjá eða drýgði aðra álíka synd. Þeir einir lifðu af sem voru hreinlífir. Þegar við vorum búin með sísonið athugaði ég hvar það stæði gagnvart hinum – sem ég er auðvitað löngu búinn að gleyma – og uppgötvaði að þetta þykir „a return to form“. Næst þegar mig langar í skammt af Fargo hugsa ég að ég horfi bara á bíómyndina. *** Ég er ekki búinn að sjá Poor Things. Ég uppgötvaði Yorgos Lanthimos síðasta vor og horfði á flestar mynda hans og hef síðan beðið Poor Things í ofvæni. Og nú er verið að sýna hana í Ísafjarðarbíói og það hafa meira að segja verið aukasýningar en ég missi alltaf af henni út af Fiðlaranum. Sem er alveg bölvanlegt. Það er samt mjög gaman í Fiðlaranum. Frumsýndum í gær fyrir stappfullu Edinborgarhúsi – níu sýningar eftir. *** Lag vikunnar er Fais-moi de l’ectricité með Joe Dassin. Ég segi nú bara einsog Þórhildur sagði um Ragúel Hagalíns (sem leikur Mótel) eftir eitt Undranna undur: Hann er svo sætur að hann gæti drepið mann.

Ég lauk við Stríð og frið um daginn. Hún var alltílagi. Soldið mikið Dallas kannski. Einsog reyndar fyrsta bindið í Dalalífi sem ég lauk við um svipað leyti (ég hlustaði á hana á 150% hraða í ræktinni – fólki virðist finnast það eitthvað fyndið). En Tolstoj er samt enginn Dostojevskí. Hitt húsið eftir Rachel Cusk var meira minn tebolli. Og hinumegin á rófinu – alveg ofan í sinni sögupersónu á meðan Tolstoj (og Guðrún frá Lundi) skoða sínar persónur fyrst og fremst sem leiksoppa einhverra örlaga og tilfinningalíf þeirra eru þar með … kannski ekki órannsökuð, en það er ekki kafað ofan í mótsagnir tilfinninganna og tilfinningarnar sjálfar eru allar innan ramma hins kunnuglega. Einhvern langar eitthvað og fær það kannski ekki og þarf að sætta sig við eitthvað annað (eða í versta falli drekkja sér). Eða fær það og það reynist öðruvísi en það átti að vera. En í sálrænu djúpsjávarbókunum – Dostó er þar með Cusk í flokki – langar fólk eitthvað sem það langar ekki, og langar ekki eitthvað sem það langar samt. Og skiptir engu máli eiginlega hvað það fær, það fer aldrei vel. *** Hitt húsið (sem heitir Second place á ensku – íslenski titillinn nær því ekki alveg, en sennilega ekkert betra í boði og bókin prýðilega þýdd af Ingunni Ásdísardóttur) fjallar um konu, M, sem býður frægum myndlistarmanni, L, sem hún þekkir bara úr netsamskiptum, að gista í gestahúsinu hjá sér og manni sínum, Tony. Samband þeirra hjóna er á köflum ansi stirt og hann er mikið upptekinn. Ekki síst þess vegna hlakkar M mikið til þess að L komi. Í fyrsta skiptið afboðar hann sig hins vegar á síðustu stundu, eftir að Tony og M hafa eytt talsverðum tíma í að gera gestahúsið tilbúið. Ári síðar boðar hann komu sína aftur og mætir þá með unga og glæsilega ástkonu, Brett, sem fer mjög í taugarnar á M – enda stelur hún ekki bara athyglinni sem hún ætlaði sjálf að fá frá L heldur nær líka sambandi við táningsdóttur M, Justine, og þiggur af henni alls kyns tískuráð sem hún hafði áður hafnað frá móður sinni. Bókin er vel að merkja öll skrifuð sem bréf til einhvers Jeffers, sem er aldrei útskýrt hver sé – en hún byggir á æviminningum Mabel Dodge Luhan þar sem segir m.a. frá viðburðaríkri heimsókn D.H. Lawrence í listamannaresidensíu hennar. Mabel er þá M og Lawrence L – og Mabel mun hafa skrifað sínar æviminningar til skáldsins Robinsons Jeffers. En ekkert af því skiptir neinu máli og ég hafði ekki hugmynd um það fyrren eftir á. Sagan sem slík er ekki einu sinni neitt merkileg – það eru senur sem eru stórkostlegar (t.d. þegar tengdasonur M les í tvo tíma úr byrjenda-fantasíu-skáldsögunni sinni og allir bara láta sig hafa það; eða þegar M kemur að L og Brett að mála hlæjandi saman einhvern óskapnað sem hún telur víst að sé hún sjálf), en fyrst og fremst eru gæðin í setningunum, flæðinu, stemningunni. Ég verð reyndar að viðurkenna líka að einhvern tíma eftir miðja bók varð ég svolítið þreyttur á þessari obsessjón fyrir að greina eigið tilfinningalíf með einhvers konar intelektúal vöðvaafli. En svo held ég að Cusk sé líka í og með að gera grín að því. Það er allavega alveg hægt að hlæja að því þegar maður man að það er ekki allt alvarlegt sem maður les. Sem ég og gerði fyrir rest. *** Ég er síðan að blaða í bók sem Nadja gaf mér fyrir nokkru síðan og heitir Noir in the North og er greinasafn um norræna krimma, bæði bækur, þætti og kvikmyndir, frá Sjöwall og Wahlöö til Lillyhammer – og raunar eru teknar líka inn bandarískar endurgerðir á norrænum sjónvarpsþáttum og þar er ekki síst áhugavert að sjá hverju er haldið eftir, hvernig maður skapar norræna stemningu í annars bandarískum sjónvarpsþætti. Það er ekki laust við að maður fái það á tilfinninguna að þetta sé mjög mikið paint-by-numbers og kannski er það enginn nema ég sem hneykslast á svoleiðis – eru ekki krimmahöfundar bara frekar opnir með að þetta séu formúlur? Ég held ég hafi samt alltaf talið að það ætti fyrst og fremst við um strúktúrinn en elementin – einsog persónusköpun, stíll, þau þjóðfélagsvandamál sem tekin eru fyrir – væru einstök í hverju tilfelli. En nú sýnist mér að þetta sé nú kannski allt bara voða mikið sama sagan um sama spæjarann að leysa sama málið. Eða svona – ég ýki auðvitað. Ég les ekki nema örfáa reyfara á ári og er því varla neinn sérfræðingur. En formúlan er ansi víðtæk. Annars er alveg sérstakt rannsóknarefni finnst mér hvaða kröfur eru gerðar til reyfara – af bæði lesendum, forlögum og gagnrýnendum. Án þess að nefna nein nöfn þá hef ég þýtt alþjóðlegar metsölubækur sem voru svo vondar að mig beinlínis verkjaði undan. Bækur sem höfðu komið út í 30 löndum en voru þannig frágengnar frá forlagi að það var einsog það hefði aldrei nokkur maður nennt að lesa þær í gegn fyrir útgáfu (eða fyrir aðra til tuttugustu prentun). Fullar af vitleysum sem ættu að hverfa í fyrsta yfirlestri. Og jújú, auðvitað sleppur alltaf eitthvað í gegn – en stundum er þetta bara á hverri síðu. Og virðist ekki trufla nokkurn mann. Og já, ég veit vel að það eru líka til léleg fagurbókmenntaverk – og meira að segja nokkur sem fara á alþjóðlegt metsöluflug. En þær halda þó einhvers konar lágmarksstandard. Þær detta aldrei niður á Da Vinci-lykils-levelið af bulli. Þær hafa fengið lágmarks ritstjórn. Og já, ég veit líka vel að það eru til margir fyrsta klassa reyfarar. *** Nadja gaf mér The Heart of Saturday Night með Tom Waits í jólagjöf. Hún hefur farið nokkra hringi. Þetta er önnu stúdíóplata Waits – á eftir Closing Time en fyrir Nighthawks at the Diner. Mér finnst allt sem Tom Waits hefur komið nálægt vera skíragull og þýðir ekkert að ræða neitt annað við mig. Ég lærði að meta hann um tvítugt og hlustaði varla á aðra músík fyrren eftir þrítugt. Það eru ansi hressileg mótunarár. Þetta er líka fyrir tónlistarstreymi svo plöturnar bárust mér eftir því sem ég hafði efni á að kaupa. Geisladiskinn – sem ég á líka, Nadja gaf mér plötu – keypti ég á sínum tíma í Tutl í Þórshöfn í Færeyjum. Ég átti heima þar í hálft ár sumarið 2000 og vann í skipasmíðastöðinni og skrifaði og drakk einsog ég væri á bóhemmannalaunum. Ég tengi hana ekki síst við göngutúrana heim úr vinnunni – ég leigði herbergi með Mella vini mínum í Argir og það tók alveg hálftíma að rölta heim. Ég man hvað ég var ánægður að eiga alveg eins bindi og Waits er með framan á plötunni. *** Við fjölskyldan horfðum á Space Balls. Aram er að reyna að fá systur sína til að kynnast Star Wars – ég held reyndar að hann telji sjálfan sig vaxinn upp úr því en líti svo á að þetta sé ákveðin kanónuþekking sem maður verði að hafa, ætli maður að teljast gjaldgengur. Þetta er menningarprójekt. En hún er treg og þess vegna var Space Balls skotið inn á milli – Aino hefur séð hana áður og finnst hún frábær. Sem hún er. Við Nadja og Aram horfðum líka á Snatch í síðustu viku. Hana hafði ég ekki séð síðan hún kom út. Nýmælin – klippingarnar og tempóið – eru ekki jafn mikil nýmæli lengur en hún er samt hröð og skemmtileg. Sennilega yrði sjónarhornið á bæði gyðingana og sígaunana talsvert annað í dag. Sem minnir mig á að gyðingagrínið í Space Balls – „the druish princess“ með stóra nefið (sem hún lét fjarlægja) – hafði einhvern veginn alveg farið framhjá mér til þessa. Eða kannski tók ég eftir því en finnst það meira áberandi núna. Meira stuðandi. En Mel Brooks er gyðingur og sennilega má fólk gera grín að klisjum um sjálft sig. Það er samt merkilegt hvað maður er orðinn fær í svona lestri – við erum öll með doktorspróf í fordæmandi góðmennsku. Ég horfði á Un Triomphe til þess að hlusta svolítið á frönsku. Hún byggir á sannsögulegum atburðum um það þegar sænski leikstjórinn Jan Jönsson setti upp Beðið eftir Godot með föngum og þeir flúðu eftir nokkrar sýningar. Ég þekki ekki vel til þess máls og myndin víkur líka mikið frá staðreyndum (hún gerist t.d. í Frakklandi samtímans, frekar en í Svíþjóð á níunda áratugnum). Hún var fremur þunn en alltílagi skemmtun, miðað við það sem er í boði á Netflix á frönsku. Það gerðist reyndar líka rúmlega áratug síðar að nokkrir fangar sem áttu að taka þátt í leikriti eftir Lars Norén stungu af og frömdu bankarán og drápu svo tvær löggur á flóttanum. En það er sennilega ekki jafn gott efni í gamanmynd. Og þó. Svo er auðvitað frægt dæmið um Jack Abbott – falsara sem sat inni þegar hann stakk mann til bana en fór síðar að skrifast á við Norman Mailer, sem útvegaði honum útgáfusamning og barðist fyrir því að fá hann lausan úr fangelsi. Sem tókst. Daginn áður en fyrstu ritdómar birtust stakk Jack Abbott annan mann til bana og fór aftur í fangelsi (þar sem hann hengdi sig á endanum). *** Sjónvarp. Við erum búin að vera að malla í gegnum bandaríska Office. Sem er fínt en fremur átakalaust. „Bara sitcom“. Ansi fyndið á köflum og persónurnar algerlega yndislegar. Í samanburði við breska Office er þetta samt fremur þunnt, ekki síst vegna þess að persónurnar þar voru alls ekki yndislegar. Það er líka svo líkt bandaríkjamönnum að þurfa að gera níu season með ríflega 20 þáttum í hverju seasoni. En þetta er þægilegt svona „slökkva á heilanum á sér“ efni þegar maður kemur heim klukkan ellefu eftir Fiðlaraæfingu og þarf að ná sér aðeins niður. Og svo er nóóóóóóg til af þessu líka. Svo byrjuðum við á Fargo – ætli þetta sé fimmta season? Ég er hreinlega ekki viss. Og er þetta nordic noir? Veit það einhver? Frumforsendan – að sögusviðið sé þannig úr garði gert að það virðist við fyrstu sýn vera sakleysislegt, og sögupersónurnar allar ein stór, traust fjölskylda, en svo kraumi allt mögulegt undir, bæði félagsleg vandamál, hræðileg leyndarmál úr fortíðinni og alls kyns ofbeldi – er sannarlega til staðar. Jon Hamm á stórleik í þessu. *** Annars á Fiðlarinn meira og minna hug minn allan.

Gyðingaofsóknir í rússneskri Úkraínu – þar sem hnefarétturinn ríkir, pogromin vofa yfir og hvert þorpið er tæmt á fætur öðru, fólk er sent á vergang og örlög einstaklinga og þjóða hanga á bláþræði. Misskipting, upplýsing, ástir í meinum, basl og fátækt og yfirvofandi byltingar. Einhvern veginn finnst manni einsog Fiðlarinn á þakinu flytji með sér ansi mikla aukamerkingu árið 2024, þegar stríð geisar bæði í Úkraínu og í Ísrael, þar sem stjórnvöld ástunda álíka ofsóknir gagnvart Palestínumönnum og íbúar Anatevka verða fyrir af hendi rússneskra yfirvalda í leikritinu, yfirvalda sem nú reyna nú í raunveruleikanum að sölsa aftur undir sig þá Úkraínu sem þau áttu þá. Í heimi þar sem flóttamenn og hælisleitendur ráfa um álfur bjargarlitlir og landlausir. Og allt er þetta auðvitað varið með hugmyndinni um stöðugleikann – siðvenjuna – og óttann við náungann. Og þótt þar véli um önnur lögmál og önnur ógn en grimmd mannsins þá er Íslendingum nú ekki alveg ókunnugt um þá sorg heldur þegar heilt samfélag þarf að yfirgefa sitt heimaþorp. *** Eitthvert gáfnaljósið sagði að mannkynssagan endurtaki sig aldrei en hún rími – og má til sanns vegar færa. Atburðir gerast ekki í tvígang, ekki eins, en þeir geta snúið aftur og haft á sér kunnuglegan blæ, einsog maður sem ber gamlan ættarsvip. Annað ekki síðra gáfnaljós sagði að maður stigi aldrei tvisvar í sömu ána, því eðli árinnar væri síbreytilegt – hún bókstaflega flæðir fram. En þeir vita það sem hafa vaðið á að skrefunum svipar engu að síður yfirleitt saman. Það sem ég vildi sagt hafa: Munurinn skiptir máli – en það gera líkindin líka.
***
Einsog ég held ég hafi nefnt hérna einhvern tíma þá er ég að leika/syngja/dansa í uppsetningu Litla leikklúbbsins og Tónlistarskóla Ísafjarðar á Fiðlaranum á þakinu. Ég leik bóksalann, Avram, er talsvert á sviðinu, fæ nokkrar línur á stangli og syng meira að segja eitt stutt sóló. Þetta kemur mér allt saman a.m.k. jafn mikið á óvart og ykkur, enda vissi ekkert okkar að ég væri söngvari og dansari, og allra síst ég. Bergþór Pálsson, sem leikur Tevje, tók mig einfaldlega á löpp í sánunni í haust og áður en ég vissi af var ég kominn í raddprufu hjá Beötu Joó, sem sagði að ég gæti sungið, og ekki rífst ég við hana, enda hefur hún talsvert meira vit á því en ég. Augnabliki síðar var svo sjálf Þórhildur Þorleifsdóttir mætt og manni er nú bara hollast að gera einsog hún segir. Þórhildur tók með sér danshöfundinn Chantelle Carey, sem er – ofan í að vera skapandi og skemmtileg – einsog prófessjónalisminn holdi klæddur og hún hefur ekki gert neinar alvarlegar athugasemdir við mín dansspor. Ég er auðvitað skíthræddur en það er samt talsverð hughreysting að vera í jafn færum höndum. *** Auðvitað getur verið að einhverjum þyki skrítið að hópur gojim Ísfirðinga (og nærsveitamanna) klæði sig upp sem Gyðinga og mazeltovi í allar áttir, þótt það sé á leiksviði. Þannig hefur það ekki alltaf verið – þetta er söngleikur sem hefur verið settur upp um víða veröld af öllu mögulegu fólki – en þannig er það nú. Það urðu talsverð læti af því síðasta sumar þegar fyrstu myndir bárust úr kvikmyndinni Maestro og í ljós kom að Bradley Cooper léki Leonard Bernstein með gervinef. Cooper er heldur ekki gyðingur. Svo er líka skammt að minnast uppsetningar Íslensku óperunnar á Madame Butterfly, en þar ollu búningar nokkru fjaðrafoki. Þetta er samt ekki glæný viðkvæmni. Það þótti ekki heldur kosher þegar Norman Jewison – sem þrátt fyrir nafnið er ekki gyðingur – var fenginn til þess að leikstýra bíómyndinni um Fiðlarann árið 1971. Hann mun hafa gert sér sérferð til Ísrael og lagt mikið upp úr því að „fást samþykktur“. Og sennilega hefði einhverjum þótt skrítið ef höfundur Tevjes hefði verið … ja segjum bara dönsk kona af mótmælendatrú. Ekki þar fyrir reyndar að búningar fólks í Anatevka undir lok 19. aldar eru alls ekki óáþekkir búningum Ísfirðinga um svipað leyti – aðallega snjáð spariföt og hattar. Og ég á ekki von á því að neinn verði með gervinef. Við förum samt upp á svið og segjumst vera Gyðingar í vel ríflega tvo tíma, syngjum klezmer músík, dönsum gyðingadansa og förum með gyðingabænir. Til viðmiðunar er hér gömul mynd af sjálfum mér, að leika ekkert nema sjálfan mig, og með sama hatt og ég mun nota í sýningunni. Og örlítið síðara skegg. Ég segi þetta bara aftur. Munurinn skiptir máli, en það gera líkindin líka. Og með skáldskap skilur maður fleira en bara sjálfan sig. Til þess er hann. *** Ég las bók Sholems Aleikhems, Tevje kúabóndi og dætur hans , fyrst á menntaskólárunum og endurlas hana á helginni. Þetta er smásagnasafn skrifað á fremur löngu tímabili og í henni er það Tevje mjólkurbóndi sem ávarpar Sholem Aleikhem beint og segir honum sögurnar – og klykkir gjarnan út með því að biðja Sholem að vera nú ekki að setja þetta í bækurnar sínar og ef hann geri það þá megi hann gjarnan kenna þær við einhvern annan en sig, hann vilji helst ekkert að þetta berist mikið út. Fimm sagnanna, af átta, segja af makamálum sjö dætra Tevjes, og eru það allt nokkrar harmsögur, a.m.k. fyrir rest. (Vilji maður koma kaldur að Fiðlaranum er best að hætta að lesa núna fljótlega – en hafa má í huga að hér að neðan er lýst söguþræðinum í smásögunum, vel að merkja er nokkuð vikið frá þeim í söngleiknum. Annars er hægt að skrolla hratt niður að næstu stjörnumerkingu líka, þar sem hætt verður að rekja söguþráð.) Fyrsta sagan segir af því hvernig Tevje, sem þá er skógarhöggsmaður, hjálpar nokkrum vegalausum konum heim til sín, og gjalda ættingjar þeirra honum ríkulega fyrir, bæði í rúblum og með því að gefa honum kú. Tevje söðlar því um og gerist mjólkurbóndi. Í næstu sögu er Tevje farinn að þéna dálítið og lætur frænda konu sinnar, Mendel, sannfæra sig um að fjárfesta hjá sér – þeir peningar glatast allir. Þá er komið að makamálunum og fá fimm af sjö dætrum Tevjes um sig slíkan kafla. Þrjár þeirra sagna eru í Fiðlaranum (í örlítið breyttri mynd). Fyrst er Tzeitel sem giftist Motel, fátækum klæðskera (þrátt fyrir að hafa boðist ríkur slátrari), sem svo deyr úr tæringu og skilur hana eftir með sæg af börnum. Næst er Hodel sem giftist Perchik, menntamanni frá Jehúpets (Kíyv), byltingarsinnar, sem er sendur í fangabúðir í Síberíu, þangað sem hún eltir hann og ekkert spyrst til hennar frekar. Þriðja, Khava, fremur hinn versta glæp þegar hún giftist kristnum manni, Fjedka, og skiptir um trú – henni afneitar Tevje og bannar öllum í fjölskyldunni að nefna hana á nafn. Sú fjórða, Sprintze, verður ástfanginn af ríkum manni, Aronsík, og þau ætla að giftast – en fjölskylda Aronsíks er mótfallin brúðkaupinu, reynir að múta Tevje, stöðva hjúskapinn og Sprintze drekkir sér í ánni. Loks er það Bélka sem nær því göfuga markmiði að giftast ríkum manni, Podotsúr, en hann skammast sín svo fyrir tengdaföður sinn að hann mútar honum með stórfé til þess að láta sig hverfa og fara til helga landsins, Ísrael. Einsog kemur fram í síðustu sögunni verður reyndar aldrei neitt af því að Tevje fari, því einmitt um það leyti sem hann ætlar að leggja af stað deyr klæðskerinn Mótel, og Tevje verður að taka að sér Tzeitel og hennar börn. Þá er Golda vel að merkja líka látin og Tevje orðinn ekkjumaður. Tevje er því enn á staðnum þegar rússarnir í bænum tilkynna honum að þeir muni fljótlega þurfa að berja svolítið á honum og sennilega brjóta rúður í húsinu hans – það sé ekki illa meint, en gyðingaofsóknir séu hálfgerð skylda núorðið og það gæti virst grunsamlegt ef þeir sýndu ekki einu sinni lit („Siðvenja! Siðvenja!“). Augnabliki síðar kemur lögreglustjórinn og tilkynnir gyðingum bæjarins að þeir hafi þrjá daga til að pakka sínum pjönkum saman og láta sig hverfa. Tzeitel segir að þau geti ekki farið án Khövu (sem einsog áður segir skipti um trú og Tevje afneitaði), hann verður alveg brjálaður en jafnar sig þegar í ljós kemur að Khava hefur yfirgefið Fjedka og ætlar að fylgja fjölskyldu sinni í útlegð. Þessum átta sögum er svo púslað saman í eina í leikritinu. Þar eru Sprintze og Bélka bara börn og giftast engum – og Tevje leikhússins getur talið dætur sínar á fingrum annarrar handar, því Teibl og önnur ónefnd dóttir, hafa gufað upp. Svo er ýmsu fleiru hnikað til í söguþræði sem ég fer ekki út í hér. *** Ég hjó eftir því í formála bókarinnar að byltingarsinninn Perchik og Sholem Aleikhem eiga það sameiginlegt að hafa verið kennarar á heimilum – Sholem hjá ríku fólki, en Perchik fyrir matarbita hjá Tevje – og að hafa í framhaldi af því tekið saman við dætur húsráðenda. Aleikhem var ekki jafn lánsamur og Perchik að fá leyfi og þurftu hann og hans kærasta, Olga Loev, því að hlaupast á brott. Þá hét Olga ekkert annað en Hodel að millinafni. Annars lýsir sagan þeim heimi sem Sholem Aleikhem hefur alist upp í – samfélaginu í litlum gyðingabæ á seinni hluta 19. aldar. Hann var sjálfur fæddur í Pereiaslav og alinn upp í Voronkiv, nálægt Kiyv. Hann flúði sjálfur pogromin og ofsóknirnar þar um slóðir árið 1905 og bjó eftir það mest í New York og Sviss. *** Önnur áhugaverð saga úr þessum sama formála – sem minnir á ólíkindalætin í Tevje – er að faðir Sholems varð ekkjumaður með tólf börn, þegar Sholem var 13 ára, gifti sig svo aftur án þess að segja nýju frúnni frá börnunum sínum, en laumaði þeim svo einu og einu inn á heimilið í tímans rás. Við takmarkaðan fögnuð nýju konunnar í hvert sinn. *** Æfingar á söngleiknum ganga bara furðu vel – enda leikhópurinn meira og minna mannaður hálfgerðum snillingum og valinn maður í hverju rúmi í hljómsveitinni. Og manni finnst maður vera í afar styrkum höndum hjá þeim Þórhildi, Beu og Chantelle. Það eru enn rúmar tvær vikur í frumsýningu (1. febrúar) og hafandi alls ekki nokkurt vit á því ímynda ég mér samt að þetta geti bara hreinlega gengið upp.

Þjóðfélög reyna oft, a.m.k. í seinni tíð, að búa sér til lista yfir sameiginlega kanónu – einhvern öndvegislista þeirra verka sem hvert menntað mannsbarn á að þekkja til. Bókmenntakanóna hlýtur hins vegar eðli málsins samkvæmt að vera æði ólík frá manni til manns – og snýst ekki bara um „smekk“. (Sérstaklega í ljósi þess að yfirleitt hefur ekki einu sinni sprenglært fólk lesið 100 mestu öndvegisverkin á neinum lista – það þykir gott að vera hálfnaður). Það er tilfallandi hvað einum manni finnst að „maður eigi“ að hafa lesið og þegar maður hefur lesið það sem maður „á“ að hafa lesið lengist listinn sjálfkrafa, það bætast á hann titlar, stundum með slíku offorsi að manni finnst sem að því meira sem maður les, því meira eigi maður „eftir“. Sem er auðvitað ekki neikvætt heldur jákvætt – útsýnið á heiminn hefur einfaldlega batnað. Eitt af því sem ég ætla mér í ár er að strika nokkrar stórar bækur af listanum yfir ólesnar bækur sem ég „á“ að hafa lesið. Þær eru margs konar – sumar íslenskar, sumar útlenskar, frá ólíkum tímum og svo framvegis, og eiga fátt annað sameiginlegt en að þykja merkilegar – fyrir utan auðvitað að ég hef ekki lesið þær. Að vísu eru margar þeirra í lengra lagi – löngu bækurnar vilja finna sér leið neðst í ólesna bunkann (enda bunkinn þannig stabílli). Fyrst á listanum – einfaldlega vegna þess að ég átti eintak, sem ég hafði einhvern tíma opnað og ekki komist langt inn í – var stórvirkið House of Leaves eftir Mark Z. Danielewski, sem kom út árið 2000. Ég átta mig reyndar ekki á því núna hvers vegna mér fannst svona erfitt að komast inn í hana um árið – í þetta sinn rann hún einsog vel brýndur skautasleði, 709 stórar síður á þremur dögum. En það er sannarlega hægt að gefa sér lengri tíma til að lesa hana og hægt að lesa hana mörgum sinnum ef maður vill ráða allar hennar gátur. Internetið er bókstaflega krökkt af þannig lestri – það er engu logið um áhugann sem fólk hefur á að leysa allar þær undarlegu ráðgátur sem finna má í House of Leaves, fólk fær alvarlega þráhyggju fyrir þessari bók. Bókin er þremur lögum og það mætti jafnvel skipta hverju lagi upp í fleiri lög. Söguþráðurinn er sirka svona. Kvöld eitt fær 25 ára gamall tattú-lærlingur í Los Angeles, Johnny Truant, símtal frá vini sínum, djammaranum Lude, sem segir að hann hafi fundið óhemju af pappírum í íbúð látins gamlingja, Zampanò, og Johnny þurfi að skoða þetta, það sé eitthvað óvenjulegt við þessa pappíra. Johnny les sig í gegnum ósköpin, fær þau á heilann, og byrjar að skrifa textann upp, skipa honum í rétta röð og gera við hann athugasemdir, með það fyrir augum að fá textann útgefinn – og missir smám saman tökin á raunveruleikanum – milli þess sem hann djammar með Lude, stundar kynlíf með ýmsum konum, segir langar lygasögur til þess að heilla þær, og kynnist (og þráir) strippara sem kemur stundum á tattústofuna, og hann kallar Thumper (hún heitir eitthvað annað og fyrir rest fær Johnny að vita það en lesandinn aldrei). Johnny átti erfiða æsku – faðir hans var flugmaður sem lést af slysförum þegar hann var smábarn, mamma hans missti vitið og fór á hæli (og hefur sennilega reynt að drepa hann), og hann ólst upp á fósturheimilum, mest hjá ofbeldisfullum stjúpföður. Þessi sár ýfast öll upp í gegnum bókina. Þá er það handrit Zampanòs. Í raun eru þetta bara haugar af pappírum í íbúð – og minnir á lýsingar af því þegar Kerouac og Ginsberg fóru til Tangers og hirtu Naked Lunch upp af gólfinu hjá Burroughs (samband Johnnys og Ludes er líka áþekkt sambandi Kerouacs og Neal Cassady, gleðikúrekans úr On the Road – báðir frekar villtir en annar ívið villtari en hinn). Pappírarnir eiga það sameiginlegt að vera einhvers konar endursögn og greining á frægri heimildarmynd, The Navidson Report. Við lærum mjög fátt um Zampanò og það sem við lærum kemur flest frá Johnny (þ.e.a.s. ekki í texta Zampanos).Zampanò var blindur (að skrifa um heimildarmynd) og hafði í gegnum tíðina fjölda aðstoðarmanna sem allt voru ungar konur. Einsog Johnny virðist hann hafa misst tökin á veruleikanum við þessa vinnu og Johnny greinir hann með grafómaníu (og getur vel að merkja trútt um talað). Þá er Zampanò augljóslega mikið lærður – hann vitnar í alla helstu heimspekinga, sálfræðinga og vitringa, gerir það á öllum mögulegum tungumálum, bollaleggur villt og skrifar endalausar neðanmálsgreinar. Stundum er það snjallt og stundum er það stjarnfræðilega bilað – og oft eru það bara nærri því endalausar upptalningar á hlutum sem gætu mögulega tengst einhverju í textanum. Á einum stað birtist til dæmis í neðanmálsgrein mjög langur listi af ljósmyndurum (500 talsins) sem ein af aðstoðarkonum Zampanòs segir Johnny að hún hafi skrifað upp fyrir hann meira og minna af handahófi (hún fletti tímaritum, lýsti myndum og hann sagði já eða nei, eftir því hvort þeir ættu að vera með á listanum). Þriðja lagið er sjálf heimildarmyndin, The Navidson Report – sem er sá hluti bókarinnar sem dregur mann áfram, spennusagan sem heldur þessu öllu saman. Við fáum lýsingar af henni fyrst og fremst úr texta Zampanòs. Will Navidson er heimsfrægur stríðsfréttaljósmyndari hvers hjónaband er á leiðinni á haugana af því að kærastan hans og barnsmóðir, Karen Green, fyrrum tískumódel, er komin með nóg af því að hann rjúki alltaf út í heim til þess að stefna sér í voða á átakasvæðum, meðan hún er heima að sinna börnunum þeirra, Chad og Daisy. Hjónin ákveða að gefa þessu einn séns í viðbót og flytja saman til Virginíu þar sem Will (sem meira að segja tvíburabróðir hans, Tom Navidson, kallar „Navy“) ætlar að venda kvæði sínu í kross og gera heimildarmynd um hversdagsleika fjölskyldunnar í nýja húsinu. Hann setur upp myndavélar og hreyfiskynjara alls staðar nema á klósettunum. Dag einn bregður fjölskyldan sér af bæ og þegar þau koma aftur hefur eitt herbergið í húsinu stækkað – það hefur myndast dálítill skápur. Þau skilja auðvitað ekki neitt í neinu – þetta er undarlegur hrekkur, að læðast inn í hús og byggja þar skáp að íbúum forspurðum – og fara og ná sér í teikningar af húsinu (húsið er mjög gamalt og teikningarnar eru gerðar eftir mælingum á húsinu, en húsið ekki byggt eftir teikningunum). Navy fer strax að mæla og bera saman og finnur að þarna hefur augljóslega a.m.k. verið pláss fyrir skáp inni í einhverju holi milli veggja. En við sömu mælingar kemur í ljós að ein hlið hússins er lengri að utan en að innan. Sem getur auðvitað ekki staðist. Navy mælir þetta aftur og aftur, fær bróður sinn til að koma og hjálpa sér, nær svo í verkfræðiprófessor – og alltaf komast þeir að sömu niðurstöðu. Á meðan á þessu stendur er Karen að smíða bókaskáp eftir einum veggnum endilöngum („besta bókastoðin er veggur“) og þegar því lýkur rekur prófessorinn sig utan í bók á einni bókahillunni, svo þær falla allar einsog dómínókubbar – og sú síðasta fer á gólfið. Bókahillan nær ekki lengur milli veggja. Þarnæst birtist heill gangur. The five and a half minute hallway. Hann er augljóslega djúpur, nær langt út fyrir mörk hússins, þar inni er allt kolbikasvart (með grárri áferð) og frostkalt. Karen hefur bannað Navy að taka þátt í hættulegum ævintýrum – eða lofað að yfirgefa hann ella – og prófessorinn, Reston (sem er í hjólastól eftir slys, sem Navy einmitt ljósmyndaði), kallar á ævintýramanninn Holloway, sem tekur með sér tvo aðra, og gera þeir nokkra leiðangra inn í ganginn – sem er síbreytilegur og inniheldur meðal annars stiga sem tekur stundum marga daga að klífa og stundum innan við mínútu. Allt þetta er kvikmyndað með ólíkum vélum – mest af því birtist okkur samt einsog Blair Witch Project efni, í stuttum mónólógum og frásögnum, enda kolniðamyrkur. Ítrekað kemur þó fram að það efni sem Navy tekur – hann fer á endanum inn líka – sé í allt öðrum gæðum. Það er mikið lagt upp úr því að hin listræna sýn geti bæði veitt skýrari mynd – en líka afbakað eða kallað á óþarfa túlkun. Ég ætla ekki að fara lengra inn í söguþráðinn, vegna þeirra sem gætu viljað lesa bókina – ég hef merkilega litlu spillt enn. Í endursögn Zampanòs er öllu mögulegu velt upp – fortíð persóna, sambandi þeirra á staðnum, það er rýnt í augnatillit og orð, rýnt í þögn og grettur, persónur bornar upp að goðsagnafígúrum og biblíupersónum (t.d. er vitnað í 900 blaðsíðna rit um samanburð bræðranna Toms og Navys við Esaú og Jakob). En textarnir eru líka sumir endasleppir – enda bara pappírshaugar – og sumir þeirra hafa skemmst (eitthvað hefur Zampanò strikað yfir, t.d. allt sem hefur með mínótára að gera, en birtist manni samt sem læsilegt, annað hverfur betur, sumu sleppir Johnny – hann er auðvitað alltaf að laga þetta til – og annað er fullt af dularfullum brunagötum). Svo er Johnny sjálfur sífellt að grípa fram í til þess að segja okkur af sínu lífi – kvennafari, erfiðleikum í vinnunni, óreglunni á Lude, samræðum sínum við fyrrum aðstoðarkonur Zampanòs, bernsku sinn o.s.frv. Í 100 blaðsíðna viðauka birtast svo alls kyns aukatextar – talsvert af ljóðum Johnnys (sem fjalla öll um pelíkana), safn tilvitnana um hús, færslur frá Zampanò sem hafa ekki með söguna að gera, myndir af textabrotum úr handritinu, listi yfir myndir og gröf sem ættu að birtast og hvar, fjöldi bréfa sem Johnny fékk frá móður sinni þegar hann var barn og hún á hæli og fleira og fleira. *** Allt er þetta auðvitað skáldskapur, en í skáldskapnum er sumt af þessu líka skáldskapur – eða í það minnsta hugsanlega skáldskapur. Eitt af því sem Johnny segir strax í upphafi bókarinnar er að heimildarmyndin sem Zampanò skrifi um eigi sér enga stoð í raunveruleikanum – hún sé einfaldlega ekki til, né heldur, auðvitað, öll þau fræðirit sem um hana eiga að hafa verið skrifuð. Annars staðar í bókinni koma svo fram upplýsingar, frá ritstjórum, sem vekja a.m.k. upp efa um að þetta sé rétt hjá Johnny. Kannski sé myndin bara til. En hafi myndin verið til þá er Zampanò auðvitað afar óáreiðanlegur sögumaður – hann er með árátturöskun, grafómaníu, þráhyggjur og hefur (að sögn Johnnys) beitt mjög vafasömum aðferðum við að setja saman sína texta. Ekki bara eru ljósmyndararnir 500 bara einhverjir ljósmyndarar heldur er svo löng neðanmálsgreinarupptalning augljóslega skopstæling á fræðimennsku – en hver er að skopstæla, er það Zampanò, Johnny sem skrifar þetta upp eða Danielewski, höfundur bókarinnar? Þá eru alls kyns kóðar í sumum þessara neðanmálsgreina – stundum mynda upphafsstafir nafnanna einhverjar setningar. Ofsóknarbrjáluð móðir Johnnys skrifar honum bréf með sams konar kóða þegar hann er barn – og ýmsar þannig vísbendingar eru um tengsl milli hugsana Johnnys og Zampanòs og móður Johnnys, sem ýta stoðum undir kenningar um að annað hvort hafi Johnny skreytt texta Zampanòs eða þetta séu allt sögusagnir úr sagnaglöðum huga hans, eða Zampanò og Johnny séu hugsanlega sami maðurinn, og jafnvel Navy líka, enda skarast þeir aldrei á æviskeiðum. Johnny er barn og ungi maðurinn, Navy sá miðaldra og Zampanò sá gamli. Hugsanlega eru kvenpersónur bókarinnar líka ein. Þetta er altso sem sagt í lögum. Laufhús Danielewskis er völundarhús og á að vera það – en einsog kemur fram í einum af öllum þessum textum er ekki vandi að komast út úr völundarhúsi ef maður hefur alltaf höndina á einum vegg og gengur bara beint af augum án þess að sleppa. Mér fannst ekki bókin torlesin en sennilega þarf maður að geta gefið sig að henni. Áður en fer að ræða þemu og merkingu í bókinni þá vil ég aðeins nefna umbrotið á henni. Af því sögurnar eru stöðugt að grípa hver fram í fyrir annarri eru sögumenn með sitt eigið letur – sem hjálpar talsvert, ekki síst þegar Johnny fer að gera neðanmálsgreinar við neðanmálsgreinar Zampanòs – en auk þess er textinn á síðunni gjarnan settur upp með hliðsjón af því sem er að gera. Stundum gisnar hann mjög og það eru ekki nema örfá orð á síðu, stundum þarf að snúa bókinni við og lesa á hvolfi – á nokkrum stöðum er bara hægt að lesa textann með því að bera upp að honum spegil (en það er óþarfi, því sami texti er hinumegin á sömu síðu, maður er bara að horfa aftan á hann). Þetta er vandmeðfarið en vel gert – og sem betur fer ekki ofnotað. Þá lýsir þetta ýmist andlegu ástandi þess sem skrifar, textunum einsog Zampanò hefur skilið við þá (dáið frá þeim) og ferðalaginu inn í þetta undarlega hús, þar sem rúmfræðilögmálin hafa látið undan. Svo eru sumir textar í rauðu og/eða yfirstrikaðir (t.d. allt sem hefur með mínótára að gera, sem eru þá kenningar sem Zampanò hefur hætt við) og orðið hús birtist alltaf í dökkbláum lit, svo dökkbláum að maður tekur næstum ekki eftir því (en samt poppar orðið alltaf fram). [Smellið á örina til að sjá fleiri myndir] *** Danielewski hefur sjálfur sagt að hann hafi byrjað að skrifa bókina í langri rútuferð þvert yfir Bandaríkin á leiðinni að dánarbeði föður síns, Tads Danielewski, sem var pólsk-amerískur framúrstefnukvikmyndaleikstjóri. Og sú túlkun sem liggur þá beinast við er að skoða söguna sem leiðangur um rangala áfalla, bæði það hvernig þau verka á okkur – birtast skyndilega, breyta öllu, breyta svo sjálfum sér, hverfa tímabundið, eru endalaus, köld, myrk og vekja óhug með öllum sem koma of nærri þeim – og það hvernig við reynum að kanna þau, sama hvað það kostar, af ölllu því hugrekki sem við eigum til (einsog Navy, sem breytir því í ævintýralega hættuför), skilja þau (einsog Zampanò sem leggur alla heimsins þekkingu undir) eða deyfa þau (með kynlífi, djammi, áfengi, eiturlyfjum og annarri auðsóttri stundarhamingju, einsog Johnny). Og líka forðast þau – einsog Karen, sem á sín eigin áföll, með og án Navys, en vill varla tala um húsið eða taka þátt í neinu, og vill ekkert frekar en að sleppa bara úr húsinu og að Navy komi með sér. Húsið er hið myrka tráma – sem sumir rekja til þess þegar móðir Johnnys, sem þá er aðalsögumaður, hugsanlega sá eini, reyndi að drepa hann þegar hann var sjö ára – og allt sem gerist er aðferð til þess að díla við það. Og niðurstaðan er fyrirsjáanlega myrk fyrir sögutíma sinn – 10. áratugurinn var ekki bara saklaus, hann var líka vonlaus og sínískur – það er eiginlega engin lausn, trámað mun alltaf gleypa þig. *** House of Leaves er mikil strákabók, einsog þið heyrið. Aðalsöguhetjurnar eru strákslegar erkitýpur – sá sem getur allt (Navy), sá sem veit allt (Zampanò) og sá sem er viðkvæmur, bláeygur, fagur og þjáður (hugsið Kurt Cobain). Konurnar í kringum þá koma aldrei alveg í fókus en eru þó einhvern veginn alltaf fyrir miðju frásagnarinnar (sem er skemmtilegur kontrast við hljóðbókina sem ég er að hlusta á í ræktinni – Dalalíf eftir Guðrúnu frá Lundi – þar sem þessu er eiginlega öfugt farið og allt snýst í augnablikinu um það hver fær að giftast Jóni Jakobssyni). Strákarnir hringsnúast í kringum þær og langanir þeirra – jafnvel þegar þeir eru ekki að gera einsog þær helst vildu. Konum Johnnys má skipta í þrennt. Í fyrsta lagi er það mamma hans og trámatískt samband hans við hana – ofsafengin ást hennar á honum og skaðinn sem ranghugmyndir hennar geta og hafa valdið honum. Í öðru lagi eru það hjásvæfurnar – hálfgerður klámmyndalosti einkennir samskipti hans við þær konur, sem aftur gæðir atriðin óraunveruleikablæ, svo maður veltir ósjálfrátt fyrir sér hvort hann hafi riðið þeim eða bara fantíserað um það eftirá. Í þriðja lagi er svo stripparinn Thumper, sem hann þráir en fær ekki – og vill svo ekki þegar hann loksins á að fá (og faðmar „nánast föðurlega“). Konur Zampanòs eru aðstoðarkonurnar. Zampanò er blindur og þarf augljóslega aðstoð við að sjá – þótt ekki komi fram að konurnar hafi horft á heimildarmyndina með honum (og Johnny spyrji þær aldrei hvort þær hafi séð hana; hann sem heldur því fram að hún hafi ekki verið til). Þær virðast líka mikið til vera tungumálakonur og koma oft til sögunnar til þess að hjálpa Johnny við að þýða einhver textabrot – þótt ekki komi fram, það ég muni, að þær hafi þýtt brotin fyrir Zampanò, þótt það megi ímynda sér það. Navy á bara eina konu. Dóttir hans, Daisy, birtist bara sem barn – og börnin eiginlega bara sem propps, í besta falli statistar. Karen Green er tæplega fertug, fyrrverandi módel, heldur sér vel en óttast að eldast. Nöfnin í bókinni eru mörg augljósar vísanir – Navy er flotinn, hetjan; Johnny er Truant að eftirnafni, skrópagemlingur úr lífinu; ruddinn Holloway er hinn holi vegur, hann fer inn the hallway, verður þar eftir, Holloway og Hallway verða eitt; Reston getur ekki staðið á fætur, he rests on a wheel chair, Lude er stytting á kvíðalyfinu quaalude (og orðinu ludicrous) og svo framvegis. Það er freistandi að ímynda sér að hugtakið „ Karen “ hafi verið til fyrren það varð til – Karen þráir ekkert meira en að vera þess lags úthverfamamma, heimtar frið og ró líka þegar það er bara alls ekki í boði, og er áreiðanlega líka fullkomnunarsinni og kvabbari. En það er erfitt að ímynda sér að eftirnafnið – Green, græningi – sé tilviljun. Hún er sú sem tekst ekki á við trámun. Hún veit ekki neitt – um sig, um Navy, um húsið, um heiminn – vegna þess að hún vill það ekki (öll þekking gæti leitt að sárri þekkingu, öll þekking er hættuleg). Hlutverk hennar er að vera sú sem hvetur til hins passífa lífsstíls – fyrir sína hönd en líka fyrir hönd Navys; en svo verður ekki horft framhjá því að hún valdi sér einmitt svona mann (og hann valdi sér svona konu); þau sækja eitthvað hvort til annars. Og á endanum spila gjörðir Karenar lykilhlutverk – það er hún sem bjargar Navy. Á yfirborðinu er það lítil hetjudáð – Karen ferðast ekki langt og gerir ekki margt – en aðdragandinn að því og sú staðreynd að hún er annars konar manneskja en testósterónkarlarnir sem óðu lengst ofan í þetta myrka djúp hússins gerir hennar dáð kannski meiri, hennar sigur stærstan. Annað sem er áhugavert í sambandi þeirra Karenar og Navys er að hún er kynvera en hann ekki. Hún fær á sig druslustimpil sem er ekki alveg innistæðulaus (hún hefur einu sinni tekið framhjá – sem er áreiðanlega lítið í ljósi fjarvera Navys, kuldans í sambandi þeirra og tækifæranna sem fyrrum módeli bjóðast) en er blásinn upp í sumum þeirra texta sem Zampanò vitnar í. Það er einsog Navy fái alla sína kynferðislegu útrás í hættuförum sínum á útlenskum átakasvæðum – þar sem hann þykir fram úr hófi penn í samskiptum við konur, miðað við kollega sína. Sem leiðir mann óneitanlega að því að vilja túlka gatið í húsinu sem einhvers konar alheimsvagínu sem Navy sé sífellt að reyna að serða til fullnægingar – einsog vagína er hún teygjanleg að lögun, langt um fram það sem maður gæti ímyndað sér við fyrstu sýn, það býr í henni myrkur og ókönnuð djúp (inni í hverri vagínu er heil manneskja!); en annars er hún spegill vagínu: hún er köld, full af vansælu og gleypir líf frekar en að þrýsta því út. Sem minnir mig á að Thumper, stripparinn í lífi Johnnys, kallaði píkuna á sér „the happiest place on earth“. Og gott að hafa í huga að þegar til kastanna kom hafnaði Johnny boði þangað. *** Sem minnir líka á þetta sítat í Valerie Solanas, í þýðingu Dr. Usla (útg. Nýhil, 2009). „[Karlmaðurinn] er tilbúinn að synda yfir fljót af hori, vaða nasadjúpa ælu kílómetrum saman, ef hann heldur að vinaleg píka bíði á hinum endanum.“ *** Ein vinsæl kenning um það hver sé „raunverulegur“ höfundur The Navidson Record (á heimasíðu aðdáenda House of Leaves fara menn meira að segja svo varlega að fullyrða ekki einu sinni að Danielewski hafi skrifað bókina) er að móðir Johnny, Pelafina H. Lièvre, hafi skrifað allt saman. Lièvre þýðir vel að merkja „héri“ á frönsku – og „Thumper“ er nafn á héra úr bíómyndinni um Bamba, sem hún er með tattúveraðan á sig, skammt ofan við áðurnefndan unaðshól. Þá er það hún sem fyrst notar upphafsstafakóðann, einsog áður segir, til þess að skrifa bréf til Johnnys þegar hann er barn, og hann dúkkar svo aftur upp í neðanmálsgreinum Zampanòs. *** Eitt af því skemmtilegasta við að lesa bókina er að reyna að ráða í alla þessa rangala – og Danielewski má eiga það að þótt það sé ólíklegt að bókina megi neitt „leysa“, þetta er ekki þess lags þraut, þá er gaman að þvælast um þetta undarlega hús og vísbendingum hefur haglega verið komið fyrir. Bókin er gjarnan kölluð meistaraverk og það er óhemja af fólki sem stundar lestur á henni einsog trúarbrögð – af áfergju og prinsippfestu. Og ég myndi nú aldrei segja að hún hefði valdið mér vonbrigðum þótt ég eigi erfiðara með meistaraverkskonseptið (kannski finnst mér það bara mjög sjaldan eiga við, kannski næ ég bara ekki sambandi við konseptið sem slíkt). Það eru kaflar af henni sem eru óþægilega juvenile , þetta er ógurlega gröð bók og mikið karla-aksjón – ég get alveg varið slíkt og fundist það jafnvel dásamlegt, svo ég veit ekki alveg hvers vegna ég hika hérna. Kannski er greddan og aksjónið bara of mikið Hollywood – go figure, bókin gerist að miklu leyti í L.A. Einhverjir al-amerískir stælar sem ég hef innbyrt of oft til þess að þeir hafi fullan kraft lengur. En samt. Geggjuð bók. Æðisleg smíði.

Ég fékk ekki hjartaáfall í fyrstu heimsókn minni á líkamsræktarstöð á þessu herrans ári, 2024, þrátt fyrir ótæpilega neyslu sykurs, fitu, salts – og meira að segja tóbaks og áfengis – yfir hátíðirnar. Það get ég engu þakkað öðru en góðum genum, ef ég fengi það sem ég á skilið væri ég áreiðanlega steindauður. Ég sór alls kyns eiða á áramótum og stend meira og minna við þá alla. Ég hef aldrei átt erfitt með standa við það sem ég ætla mér – það snýst ekki um annað en að kunna sér hóf og þekkja sjálfan sig. Flestir sneru eiðarnir að andlegri og líkamlegri heilsu, en næstflestir að menntun – bóklestri og tungumálanámi. Ég setti mér engin markmið í músík (önnur en að taka þátt í Fiðlaranum) – en það verður nú áreiðanlega eitthvað músíserað samt. Líkt og í upphafi árs 2021 er ég hættur að nota samfélags- og fréttamiðla. A.m.k. í bili en kannski bara fyrir fullt og allt. Við þetta sparast óhemju tími. En á móti kemur að ég var fyrst að frétta núna að Guðni Th. ætli ekki að bjóða sig fram til forseta. Degi seinna en flestir aðrir. Ég hef því einum degi færra til þess að undirbúa mitt eigið framboð, ef svo kynni að fara að ég vildi bjóða mig fram, þegar fólk er búið að koma að máli við mig og ég leggjast undir feld. Ég er degi á eftir. Og líka degi á eftir með að skora á aðra ef ég, af örlæti mínu, eftirlæt embættið einhverjum öðrum. Hvern myndi maður skora á? Kannski Hermann Stefánsson – hann skrifar svo fallega um Náttúrulögmálin á bloggið sitt í gær. „Bók ársins“ segir Hermann. Góður forseti þarf einmitt að vera góður og glöggur lesandi. Ég hugsa líka að Hermanni þætti skemmtilegt að vera forseti og ekkert er mikilvægara en að manni finnist það skemmtilegt sem maður tekur sér fyrir hendur. Maður þarf að njóta ferlisins, vinnunnar, öðruvísi verður maður aldrei góður í henni. Á móti kemur að þá myndi Hermann sennilega skrifa færri bækur á meðan – en bækur hans myndu vekja meiri athygli, líka eldri bækur hans. Annars yrði Lommi líka flottur forseti. Og Ásta Fanney. Að vera forseti er ekki svo ósvipað því að vera framúrstefnuljóðskáld. Svo gæti Davíð loksins orðið forseti og þá yrði Morgunblaðið frjálst. Það er hláka á Ísafirði. Í gærkvöldi varð skyndilega funheitt í húsinu þegar hitinn úti fór skyndilega úr 11 mínusgráðum í 5 plúsgráður. Við fjölskyldan vorum að horfa á Star Wars Episode I og vorum öll farin að hátta okkur ískyggilega mikið í sófanum áður en yfir lauk. Ég hélt fyrst þetta væri bara meltingin í mér – líkami minn er brennslumusteri fyrir hangikjöt og jólaöl. Eitt af því sem ég ætla að gera meira af á nýja árinu er að drekka instant-kaffi. Það er betra en af er látið og svo á maður bara að venja sig af snobbi (það er samt of flókið nýársheit að „venja sig af snobbi“ – gæti þýtt hvað sem er).

Ég nenni ekki að setja bókaárið upp í excel einsog ég gerði í fyrra. Það er líka eitthvað óskáldlegt við það, finnst öðrum, ekki mér, en ég er hégómagjarn og vil ekki að fólk geri grín að mér svo ég sleppi því bara. Við höldum samt lestrardagbók fjölskyldan og setjum okkur meira að segja markmið um lestur, svo ég veit hvað ég las. Í ár sýnist mér að Aino verði ein um að ná sínum markmiðum (og færi langt fram úr þeim ef það mætti telja með endurhlustun á hljóðbókum). Að því gefnu að ég klári enga bók það sem eftir er dags – sem er ólíklegt í ljósi þess að ég kláraði bók í gærkvöldi (Rambó er týndur) og hef ekki í hyggju að byrja á annarri fyrren í fyrsta lagi eftir miðnætti – verð ég fimm bókum frá markmiðinu með 95 lesnar bækur. Sem er meðalár hjá mér en talsvert lægra en árið á undan – samfélags- og vefmiðlalausa árið. Eftirminnilegasta bókin er endurlesturinn á Búddenbrooks og hugsanlega ekki bara af því ég kláraði hana fyrir örfáum dögum. Annað eftirminnilegt var t.d. Kramp eftir Maríu José Ferrada frá Síle, The Flaw eftir Antonis Samarakis frá Grikklandi, Hör bara hur ditt hjärta bultar i mig eftir Bodil Malmsten frá Svíþjóð, Book of Dave eftir Will Self frá Englandi, endurlestur á Generation X eftir Douglas Coupland frá Ameríku og úr jólabókaflóðinu Armeló eftir Þórdísi Helgadóttur frá Íslandi. Þá var mjög eftirminnilegt að lesa Monsieur Ibrahim et les fleurs du Coran því þótt mér hafi ekki þótt bókin frábær – hún er ágæt, en kannski full poppuð fyrir minn smekk – þá var þetta fyrsta „alvöru“ bókin sem ég las á frönsku. Og ég hef í hyggju að halda áfram frönskunámi mínu á nýja árinu (ég er ekki jafn sleipur í henni og maður gæti ímyndað sér, af því að dæma að ég hafi lesið heila skáldsögu á frönsku – það var ekki síst gert á þolinmæðinni). Einsog ég hef stundum nefnt er sjaldgæft að ég lesi ljóðabækur spjaldanna á milli nema þær séu beinlínis til þess gerðar – ég „grúska“ mest í ljóðum, er með lifandi bókaskáp við skrifborðið í vinnunni, kippi út bókum eftir behag og löngun, les smá, hef liggjandi á glámbekk og skila viku síðar. En eftirminnilegustu ljóðabækurnar sem ég las í gegn voru Jag är ingen mördare eftir UKON, Gluggi Draumskrá eftir Ástu Fanneyju, Anatómía fiskanna eftir Sölva Björn Sigurðsson og svo hin fallega Íslenskir málshættir eftir Birtu Ósmann, sem inniheldur myndljóð í anda klassískrar bókar Óskars Árna Án orða, sem kom út í ritröð Bjarts og frú Emilíu. Í ár ætla ég að lesa enn færri bækur en reyna að hafa þær svolítið langar – ég er búinn að gera smá lista yfir bækur sem ég á ólesnar, langa klassík. Ég ætla ekki að birta hann núna en þessar bækur munu sjálfsagt koma fyrir á blogginu eftir því sem þær klárast. Kannski stefni ég bara að þessum klassísku 52. Það er a.m.k. skylda að setja einhverja tölu í kladdann. *** Af persónulega sviðinu er ég strax búinn að gleyma öllu sem gerðist. Enda gerist ekkert nema í skáldskap. Jú, ég fór í reisu um landið, sem var skemmtileg. Við Nadja vorum í Frakklandi að frílysta okkur í tvær vikur í sumar. Og ég annað eins í Svíþjóð (en hún lengur). Ég teygði líka á einni bókamessuferð til Grikklands og eyddi aukaviku í Aþenu. Í ár er útlit fyrir a.m.k. eina aðra bissnissferð til Grikklands, mánaðardvöl í Bangkok hjá mági mínum, ljóðahátíð í Póllandi, einhvern þvæling um Svíþjóð, vinaferð til Napólí og svo blóðlangar mig til Frakklands til að æfa frönskuna mína, en hef ekki hugmynd um hvernig ég á að koma því fyrir innanum allan hinn þvælinginn, ef ég ætla líka að koma einhverju í verk (og ekki eyðileggja plánetuna með koltvísýringsfrekju). Því það er líka viðbúið að ég fari í fleiri bissnissferðir. Ég er svo mikill bissnisskall. Ég gaf út bók. Hún gekk vel. Hún er ennþá til og kemur út í kilju og svo vona ég að hún verði þýdd eitthvað og síðan verði gerð bíómynd – eða kannski öllu heldur sjónvarpsþáttaröð, hún hentar í slíkt – einhver vefi söguþráðinn í veggteppi, skrifi upp úr honum epískt ljóð, kóði hann í bakteríu og sendi út í geim svo hún megi lifa að eilífu. Eiginlega finnst mér það lágmark. En það er kannski bara ég. Annars er framtíðin frekar óráðin. Ég er langt kominn með ljóðabók sem ég veit ekkert hvað mér finnst um. Ef ég sættist ekki við hana kemur hún sjálfsagt aldrei út. Skáldsagnapælingar eru ekkert nema óljósar glósur hingað og þangað – ég er alltaf að skipta um skoðun. Mig langar að klára að þýða a.m.k. eitt styttra verk, sem er samt talsverður höfuðverkur. Það er orðið langt síðan að ég þýddi eitthvað af viti. En fyrst og fremst langar mig í – einsog alltaf, alltaf, alltaf – hugarró og lágmarks sjálfsþekkingu.

Maður segir varla neitt nýtt um Búddenbrooks úr þessu. Ég las hana fyrst þegar hún kom út í íslenskri þýðingu Þorbjargar Bjarnar Friðriksdóttur fyrir aldarfjórðungi síðan – hugsanlega þetta sama eintak og ég tók nú aftur á bókasafninu. Ég fæ merkilega mikið út úr því að geta loksins sagst hafa gert jafn fullorðinslega hluti fyrir „aldarfjórðungi“ – og þetta var meira að segja á síðustu öld, sömu öld og bókin kom út. Það er hefð að taka það fram, þegar Búddenbrooks er til umræðu, að það sé hálfsturlað að þetta sé verk rétt rúmlega tvítugs manns – hann er 26 ára þegar hún kemur út – það hefur aldrei neitt verið skrifað um Búddenbrooks án þess að þess sé getið, og engin furða, enda er það hálfsturlað. Látum vera að hafa jafn breiða innsýn í félagslegan veruleika 19. aldarinnar en að hafa ofan í kaupið jafn agaðan talent – því þetta er engin On the Road, ekki persónu- eða tíðarandalýsing skrifuð af tilfinningu, æskuástríðu og látum, heldur vandlega stúderað listaverk fullt af Wagnerískum leitmótífum, sem spannar fleiri áratugi, inniheldur fjölda sögupersóna, stekkur til í stílum og stemningum og endar á hálfmódernískum nótum. Ef maður vill fá ærslafullt og eðlilegt „æskuverk“ frá Thomasi Mann væri nær að opna Felix Krull – sem Mann náði ekki að klára, hálfáttræður, vegna þess að hann dó (ég vissi reyndar ekki að hún væri ókláruð þegar ég las hana fyrst og fannst endirinn bara fínn – fínt að gera punkt þarna og í takti við fjörið í bókinni). Búddenbrooks segir frá hnignun samnefndrar fjölskyldu, einsog frægt er, á tæplega fimm áratugum. Aðalsöguhetjur eru nokkrar og fer sennilega svolítið eftir því hvar maður fókuserar sjálfur í lestrinum – ég hékk mest í Tómasi og Tóný systur hans, en finnst einsog ég hafi meira verið að spá í Kristjáni og Hannó síðast. Tómas er sá sem fær forstjórastólinn í arf og þar með framtíð fjölskyldunnar og Tóný er systir hans, kraftmikil og þrjósk, jafnt þegar hún vill vera dramatísk og þegar hún er í aktífri bælingu á eigin hvötum. Heimspekilegu átök bókarinnar eru milli viðskipta og lista annars vegar, og einstaklings og fjölskyldu hins vegar. Eða jafnvel bara milli einstaklings og einhvers konar heildar – hvort maður sé kraftaverk í sjálfum sér eða kraftaverk í nafni þess hlutverks sem maður gegnir í heildinni, hvort maður sé „nóg“ eða hvort það sé nóg að sinna hlutverki sínu gagnvart hinu stóra (sem í Búddenbrooks er Búddenbrooks – fyrirtæki og fjölskylda). Mann svarar þessu ekki beinlínis þótt ljóst sé að öld eintaklingshyggjunnar sé að ganga í garð þegar bókinni lýkur – en bókin er undarlega markeruð af einhverri blöndu af kærleika og svartsýni; fólk er gott og gallað, kærleiksríkar smásálir, fórnarlömb aðstæðna sinna og skaparar sömu aðstæðna, og það er eiginlega alveg sama hvaða afstöðu maður hefur gagnvart þessum átökum hins skapandi einstaklings og hins skyldurækna fjölskyldumeðlims, allt stefnir til glötunar hvort eð er. Fjölskyldumeðlimurinn deyr vegna þess að fjölskyldan deyr – fer niður með skipinu – og einstaklingurinn deyr vegna viðkvæmni sinnar, ýmist fyrir hálfgerða tilviljun, eða vegna þess að hann er sér ber að baki bróðurlaus. Bókin kom út 1902 og hlýtur að hafa slegið mann öðruvísi þá, þegar evrópubúar eru kannski að miklu leyti að reyna brjótast út úr fjölskyldu- og hefðarklöfum – hún lýsir kæfandi veruleika og ákveðnu öryggisleysi gagnvart því sem muni taka við, nú þegar hann hefur gengið sér til húðar. Ríflega 120 árum seinna er einstaklingshyggjan allsráðandi og tilhugsunin um að einhver fórni einhverju fyrir fjölskyldu sína fáránleg – við stöndum að vísu gjarnan í rifrildi um það hver fórni sér mest, en það eru píslarvættislæti þess sem vill fá að gera minna fyrir hina og meira fyrir sig. Og við stundum þessi rifrildi alltaf með stórri prófílmynd, jafnvel sem talandi tilhafðir hausar í storys. Með filter. Ég er ekki endilega að segja að það sé verra – það fer eftir fleiri þáttum – en þetta er allavega eitthvað allt annað, og kannski ekki lífvænlegra til lengdar en þessi áhersla á dygð skyldunnar. Hvað um það. Þessi endurlestur var sennilega með áhugaverðari lestrarupplifunum ársins – og ánægjulegri. Meðal þess sem mér varð ljóst er hvers vegna ég lenti í þrætum við alla fjölskylduna þegar við horfðum saman á Titanic fyrr í ár – en aðstæðum Rose í Titanic og Tóný í Búddenbrooks svipar nokkuð saman, báðar eiga að giftast manni sem þær vilja eiginlega ekki eiga, og verða ástfangnar af öðrum (hugsanlega má reyndar ímynda sér að Jack eigi sér minni hliðstæðu við lækninn sem Tóný verður fyrst ástfangin af, og meiri við hinn lífsglaða seinni eiginmann hennar, Permaneder – sem veldur Tóný vægast sagt vonbrigðum fyrir rest). Þrætur mínar við fjölskylduna sneru að því hvort Rose bæri einhverja ábyrgð á hlutskipti sínu sjálf – mér fannst blasa við að þetta kjarnakvendi væri líklegri til þess að hafa grafið sér þessa gröf að einhverju leyti sjálf, hugsanlega af fórnfýsi en alls ekki sökum þvingunar (meira að segja sjálfsmorðstilraun hennar er til marks um að hún vilji ekki láta stjórna sér). Í Titanic kemur auðvitað ekkert fram um það hvernig Rose lendir í þessum aðstæðum – þetta er einföld ævintýraklisja, prinsessan á að giftast vondum prins – en í Búddenbrooks er því öðruvísi farið, þar er ljóst að Tóný er gerandi í eigin lífi og þegar til kastanna kemur er það hún sem vill stuðla að glæsileika fjölskyldunnar, jafnvel á kostnað eigin hamingju. Hún er fórnarlamb sömu félagslegu aðstæðna og aðrir – frekar en að hún sé frjáls en viljalítill andi kúgaður af félagslegum kröfum annarra. Einsog aðrar persónur bókarinnar er hún ekki síst þolandi sjálfrar sín – og ég hef túlkað Rose í ljósi Tónýar og ekki viljað sjá hana sem hlýðin hvolp móður sinnar, sem er auðvitað ekki nærri því eins áhugavert (eða trúverðugt) og að hlýðni hennar sé við sjálfa sig sem óaðskiljanlegan hluta af heildinni. Rose er ekki bara Rose, hún er líka mamma sín, einsog Tóný er ekki bara Tóný heldur líka Búddenbrook.

Það besta við jólin í ár var samveran í eldhúsinu. Aram Nói var á kartöfluvaktinni – gerði æðislegar ofnbakaðar kartöflur með rósmarín. Aino gerði yndislega ís/ostaköku eftir uppskrift frá mömmu sænskrar vinkonu sinnar og jarðarberjakompott með. Nadja gerði finnskt lanttulaatikko og kjötlausar kjötbollur. Allt var þetta mjög gott og það fór vel um okkur sýslandi hvert ofan í öðru í litla eldhúsinu. Ég hins vegar klúðraði hamborgarhryggnum af fádæma fávitaskap. Ég var búinn að vera í talsverðri tilvistarkrísu með jólaundirbúninginn allan saman. Í mótþróa við allar hefðir og allt vesen og hafði ítrekað sagt að eiginlega langaði mig mest bara að gera góðan pastarétt. Eða panta pizzu. Við erum auðvitað með ríflega tvöfaldan skammt af hefðum í þessari fjölskyldu – ofan á allt hið íslenska, með sínum 13 jólasveinum, laufabrauði, rauðkáli og grænum baunum, kemur allt þetta sænska, með sínum útvarps- og sjónvarpsdagatölum, jólasokkum, jólarímum, jultomtar, síld og kjötbollum og prinskorv, og svo eitthvað slangur af þessu finnska, með sínu lanttulaatikko, pírökum og Varpuunen jouluaamuna. Það er ekki margt eins – kannski helst piparkökurnar. Stundum er það alveg í það mesta. Og þegar við bætist að sum árin hefur maður haft metnað og grafið laxinn sjálfur, hrært allar sósurnar sjálfur, bakað brauðið, lagt inn síldina – já, í stuttu máli var ég sennilega bara svolítið þreyttur yfir tilhugsuninni. Síðast þegar við héldum jól heima, fyrir tveimur árum, fór þetta líka allt í handaskolum – þá bloggaði ég svo: Ég hef annars átt betri daga í eldhúsinu. […] Hangikjötið sauð ég sennilega of lengi. Það var allavega ólseigt. Steikti mörg laufabrauðanna of stutt líka (og brauðið sem við keyptum í bónus stenst ekki gæðasamanburð við brauðið sem við keyptum alltaf í gamla bakaríinu). Franskbrauðið bara hefaðist ekki og fór í ruslið (átti bónusfranskbrauð sem var þá með laxinum). Gróf aldrei lax, keypti bara. Graflaxasósan varð pínu beisk – góða repjuolían gerir þetta stundum þegar maður hrærir hana, ég man það alltaf of seint. Svipuð sósan í sinnepssíldinni var miklu betri. Súkkulaðifondantarnir gusu allir fyrir tímann. Rækjukokteillinn var samt mjög góður og andaconfitið líka og jarðarberjasósan og mér skilst að vegan-hangikjötið hafi verið fínt. Sósurnar (hvíta með kartöflunum og brúna með öndinni) voru of þykkar. Mér var ráðlagt að gera hamborgarhrygg. Það væri eiginlega ekki hægt að klúðra honum. Sjóða hann í klukkara, grilla í 20 mínútur með einföldu gumsi og éta. Hryggurinn sem ég endaði með var bónushryggur sem ég hafði keypt af fólki sem hafði sjálft keypt of stóran og ætlaði að fá sér minni. Þegar ég ætlaði að fara að sjóða hann á aðfangadag tók ég eftir því að á umbúðunum stóð að það „þyrfti ekki að sjóða hann“. Og einsog það gáfnaljós sem ég er ályktaði ég að það þýddi að maður þyrfti bara að grilla hann í tuttugu mínútur með gumsi – þetta væri forsoðið, hálfgerð jólapulsa. Sem svo reyndist ekki vera og ég – sem hef svo til enga reynslu af hamborgarhryggjum – bar skepnuna fram nánast spriklandi hráa. Rækjukokteillinn var samt góður og maltsósan var mjög vinsæl einsog mangósalatið. En þetta er eitthvað skrítið. Ég er að vísu svolítill hamfarakokkur stundum og metnaðurinn hefur farið sígandi undanfarin misseri – ég hef verið alveg ógurlega matarboðalatur bæði í ár og í fyrra. Og mér til afsökunar var ég víst líka með nokkrar kommur. Hvað um það. Það var nóg til af öðru og allir stóðu mettir upp frá borðum. Af gjöfum er það helst að frétta að Aram gaf mér Don Kíkóta á norsku – afar fallega útgáfu frá 1916 – og Aino gaf mér frumsamið ljóð. Þau fengu ýmislegt, meðal annars Ludwig sneriltrommu (Aram) og risavaxið Harry Potter legó (Aino). Við Nadja gáfum hvort öðru – óvænt – hótelnætur í Svíþjóð, hjá sömu keðju. Hún gaf mér tvær nætur á Elite Hotel í Malmö og ég gaf henni eina á einu stærsta tréhóteli heims – 20 hæða Wood Hotel í Skellefteå – og ferð með næturlest. Ég veit ekki hvað það segir um samstig okkar í lífinu að við gefum svona svipaðar gjafir eða ósamstig að hún stefni mér í sæla suðrið á meðan ég sendi hana norður í rassgat (ferðirnar eru vel að merkja fyrir okkur bæði – við ætlum ekki í hvort í sína áttina). Það verður allavega skottast um Svíþjóð í sumar. Ég hef síðan verið að endurlesa Búddenbrooks milli máltíða. Það er mjög gaman. Eftir áramót ætla ég að slökkva á samfélagsmiðlum og netfréttalestri og einbeita mér að lífinu í kringum mig. Af því hef ég mjög góða reynslu. Ég mun áfram blogga og vilji fólk fylgjast með ræð ég því að skrá sig á póstlistann (það er reitur hérna hægra megin, allt mjög einfalt).

Það er varla ofsögum sagt að það rigni yfir mig fyrirspurnum um það hvar sé hægt að kaupa Náttúrulögmálin. Svarið er yfirleitt bara: ég veit það ekki. Það eru eintök þarna úti á stangli og verið að skófla þeim á milli búða til þess að mæta eftirspurn, en margir greinilega að grípa í tómt. Þetta er sætt – það gengur ekki alltaf svona vel – en líka súrt. Mér hefur alltaf verið sagt að bróðurparturinn af bóksölunni fari fram á þessum síðustu dögum fyrir jól og það væri fjarska gott að geta selt eins mikið og fólk vill kaupa. Það er hart fyrir skuldugan listamann að verða af einhverjum hundraðþúsundköllum á vertíð. Ég vinn þá ekki upp í apríl. Eða þegar ég er með einhverja ólesanlega framúrstefnuljóðabókina. Ég vinn þá ekki einu sinni upp þegar kiljan kemur – það verður kilja í febrúar – því ég fæ bæði lægri prósentu af kiljum og svo er verðið miklu lægra. Ég legg samt áherslu á að það eru eintök þarna úti. Meira að segja á Ísafirði (eitt í Bókhlöðunni áðan, tvö í Nettó). Og hef ekki áhyggjur af því að þeir sem vilja finna eintök finni þau ekki – í Eymundsson er alltaf hægt að spyrja afgreiðslumann og hann á að geta sagt manni hvar séu til eintök (og jafnvel hringt og látið taka frá fyrir mann svo það sé ekki farið þegar maður kemur). Svo koma einhverjir til með að fá fleiri en eitt eintak og skila og aðrir munu hafa viljað eitthvað annað og skila líka – það koma inn eintök milli jóla og nýárs. Svo eru rafbækur bæði á heimasíðu Forlagsins og Amazon. Salan sem ég verð af er sennilega meira hjá þeim sem ráfa inn í bókabúð í leit að „einhverri jólagjöf“ – og kaupa bara eitthvað annað. Við þurfum flest að gefa margar jólagjafir og ef Náttúrulögmálin er ekki beinlínis óskagjöfin er nóg af fínum bókum í flóðinu (ég hef verið að mæla með Armeló en get bætt við þann lista Serótónínendurupptökuhemlum , Anatómíu fiskanna , Bóli og svo er ég að verða búinn með Duft Bergþóru– sem er frábær, einsog raunar Kjöt ið hans Braga hennar). Svo hef ég líka skrifað fleiri bækur, sem eru til (ekki Plokkfiskbókin samt, sem fór á eitthvað óvænt flug í haust, og er koluppseld) – og margar þeirra eru meira að segja mjög fínar. Mér fannst sjálfum þessar vinsældir Náttúrulögmálanna ekki ófyrirsjáanlegar – ég hafði trú á þessu, einsog ég held að hafi sést á gjörðum mínum – en þær komu reiknilíkönunum á óvart og við það situr. Og það er sannarlega hægt að kvarta yfir verri hlutum en að hafa slegið of hressilega í gegn.

Mér finnst erfitt að tjá mig um Ísrael. Í síðustu viku flutti ég ræðu á samstöðumótmælum með Palestínu og tjáði mig meðal annars um þessa erfiðleika, en lagði, einsog eðlilegt er, fyrst og fremst áherslu á að styðja Palestínu – þar er verið að fremja fjöldamorð á saklausum borgurum og það er ekkert sem ríður jafn mikið á og að koma á vopnahléi. Varanlegur friður og friðsæl sambúð er lengra og flóknara mál – þetta er infekterað ástand – en tafarlaust hlé á árásum er skýr og augljós krafa sem allir ættu að geta komið sér saman um. Hún er ekki flókin. Hvað sem manni finnst um ástandið almennt – öll erum við með lausnir á reiðum höndum – þarf að stöðva þau voðaverk sem er verið að fremja núna. Ég get samt ekki internetið þegar kemur að umræðu um Ísrael og gyðinga. Mér finnst blasa við að andsemítismi sé í ógurlegum blóma í Evrópu – ekki síst á Íslandi og norðurlöndunum – og finnst óafsakanlegt að fólk leyfi sér að daðra við slíka fyrirlitningu í nafni þess að styðja Palestínu. Það er ekki empatía, það er bara heift – og hún getur ekkert af sér annað en meiri heift – og skilar málstaði Palestínumanna engu. Sumt af því sem sagt er um Gyðinga, Ísraela og Ísraelsríki (sem eru þrír aðskildir hlutir) þessa dagana ber óþægilega mikinn keim af Gjörðabókum öldunga Zíons . *** Ég man ekki hvað það var sem RÚV sagði að Svíar hefðu gúglað mest á árinu en það var ekki það sama og sænskir fjölmiðlar sögðu að þeir hefðu gúglað mest. Í fyrsta sæti samkvæmt sænskum miðlum var „Hvað er Hamas?“ og í öðru sæti var „Hvað er ljóðlist“ („vad är lyrik“). En ætli það þýði að færri viti hvað Hamas er en vita hvað ljóðlist er? Eða ætli það þýði að þangað til í ár hafi margir hvorki þekkt til Hamas eða ljóðlistar og nú viti allir allt (sem stendur í wikipedia-færslunni) um bæði? Hafa Svíar fræðst eitthvað á þessu gúgli? Minn gamli ritstjóri og núverandi framkvæmdastjóri Forlagsins, Sigþrúður Gunnars, var til viðtals í Víðsjá á dögunum ásamt formanni FÍBÚT, meðal annars til þess að komast til botns í því hvers vegna ljóð hlytu síður tilnefningu til Íslensku bókmenntaverðlaunanna. Sögðu þau margt forvitnilegt og Sigþrúður kom meðal annars inn á að ljóðskáldin sem ynnu (eða væru tilnefnd) hefðu alltaf þurft að vera mjög óumdeild og rótgróin – Stefán Hörður, Gerður Kristný, Þorsteinn frá Hamri und so weiter. Ljóðlistina í dag einkenndi gróska og tilraunamennska og væri hún þar með ólíklegri til að fá verðlaun. Ég held ég taki undir helminginn af þessu. Verðlaunaljóðskáld eru ljóðskáld af tilteknum toga og kannski koma ekki út margar ljóðabækur af verðlaunatagi um þessar mundir – það þarf helst að tala af einhverjum hól, í það minnsta vera á stalli, svolítið landsföðurlegur, módernískur (en alls ekki of módernískur, það þarf líka að „ná máli“), vera með hefðinni í liði og kunna sig innanum fólk. Og kannski eru mest áberandi ljóðskáld dagsins í dag ekki þannig – þótt ég hefði nú haldið að Gyrðir ætti að sleppa inn. Hann er a.m.k. „óumdeildur“ (höfum það í gæsalöppum, enginn er í alvöru óumdeildur). Og það er gróska í ljóðlist, ég neita því ekki heldur – en það er ekki nein tilraunamennska. Hvað sem gæðum og jafnvel frumleika líður eru þær ljóðabækur sem út koma allar á keimlíku ljóðmáli og falla meira og minna allar í þann flokk sem Jacques Roubaud kallaði „ le vers international libre “ – hið alþjóðlega fríljóð. Manni getur þótt það fínt – og það væri bylting ef normið væri háttbundin kvæði – en það er ekki tilraunamennska. Að minnsta kosti ekki einsog ég skil það konsept. En ef við horfum framhjá fríljóðum og tilraunaljóðum, hvað er að gerast með landsföðurljóðið og þjóðskáldið? Hvers vegna stendur það veikt? Ég gæti trúað að það hangi annars vegar saman við fall hámenningar almennt – það er enginn status í því lengur að vera vel lesinn í ljóðum, frekar en borgarastéttin getur slegið um sig með vísunum í heimspeki og klassíska tónlist, þetta er í besta falli nördalegt áhugamál, Pokémon fyrir fullorðna – og hins vegar (og kannski er þetta sama atriðið) þá er ekkert skrifað um ljóðlist í akademíunni lengur. Mér skilst það sé afar fátítt að nemar í bókmenntafræði taki fyrir ljóð í ritgerðum sínum – og þeir telji sig jafnvel ekki hafa nein verkfæri til þess að lesa þau, hugsa um það eða greina þau. Og þannig hefur það verið öll mín fullorðinsár. Skáldsagan hefur alltaf verið gjörningur á markaði á allt annan máta en ljóðið – meira að segja á þeim tíma þegar Svava, Thor, Fríða og Guðbergur voru á metsölulistunum. Lýðræðislegri, gæti maður sagt, en líka popúlískari – og á köflum sannarlega kapitalískari. Ljóðabækur hafa náð status í miklu minni kreðsum, eru vonlausasta „vara“ sem þekkist á markaði – þær eiga sér griðastað í afkimum: Í mjög borgaralegu rými; í akademíunni; í róttæka vinstrinu; hjá næma tilfinningaliðinu; og hjá framúrstefnulistafólki. Það er fyrst og fremst í tveimur fyrstu rýmunum sem verðlaunaskáldin hafa orðið til – en auðvitað hafa mörg þeirra líka náð að tala (a.m.k. eitthvað) til fólks í hinum afkimunum. Nefndin – sem mér skilst að sé jafnan skipuð bókmenntafræðingum eða fólki með álíka menntun og reynslu – hlýtur auðvitað að markerast af því að stofnunin sem hefur meðal annars haft á sinni könnu að raða í þessa hírarkíu, að rýna í, sigta út og segja okkur hver séu merkilegustu skáldin, hefur ekki gert það í 20 ár. Og borgarastéttin er bara á Baggalútstónleikum og Bubbasjóinu með öllum hinum. Besta ljóðabókin sem ég hef lesið í ár er annars Anatómía fiskanna eftir vin minn Sölva Björn. Ég myndi ekki kalla hana tilraunabókmennt þótt hún sé að einhverju leyti nýstárleg. Það sem Sölvi gerir í henni er kannski að stilla sér út á báða jaðra fríljóðsins, með textum sem eru annars vegar endurtekningasamir og hversdagslegir (út yfir allan þjófabálk) og hins vegar textum sem eru botnlaust ljóðrænir og illskiljanlegir (út yfir allan þjófabálk). Og vekja mann þannig til meðvitundar um mátt orðsins – hún „performerar“ tungumálið á máta sem mér finnst íslensk ljóðskáld varla gera lengur. Og skemmtir – ég flissaði viðstöðulaust. *** Talandi um ljóð. Strætó. Eins undarlega og það kannski hljómar fór útvarpsfólkið í Lestinni í strætó á dögunum og talaði við fólk um daginn og veginn – hvað það væri að gera í strætó og svona. Ég ætlaði svo sem ekkert að segja um það, beinlínis, heldur nefna bara aðeins að stundum festumst við í þessari tvíhyggju – að maður geti ýmist farið sinna ferða í einkabíl eða ekki-einkabíl: í strætó, hugsanlega á hjóli eða rafhjóli og þeir róttækustu vilja jafnvel neðanjarðarlest eða sporvagnakerfi. En auðvitað er fyrst og fremst fáránlegt að við skulum velja að skipuleggja líf okkar þannig að við komumst ekkert án samgöngutækja. Að þau séu forsendan fyrir sæmilega virkri þátttöku í mannlífinu. Við ættum að „kjarna okkur“ meira og ganga. *** Og talandi um tvo jafnfljóta. Á ég ekki að nefna bestu skáldsöguna líka? Armeló eftir Þórdísi Helgadóttur. Ef ég ætti hana ekki myndi ég biðja um hana í jólagjöf og ég mun sannarlega gefa öðrum hana. Ef ég hefði verið spurður í haust hvaða bók mér þætti líkleg til að klára sísonið klyfjuð af bikurum hefði ég svarað Armeló . Agndofa af aðdáun. Og talandi um verðlaun – ég er sannarlega þakklátur fyrir tilnefningu Náttúrulögmálanna og stemningsmaður fyrir öllu svona, guð blessi stemninguna – þá er ágætt að halda því til haga að verðlaun eru samkvæmisleikur en ekki blessun óskeikuls almættis. Svo við skoðum bara síðustu tvö ár fengu hvorki Tugthús Hauks Más né Merking Fríðu Ísberg tilnefningu. Þær eru samt merkilegustu skáldsögur síðustu tveggja ára. Maður er ekki viðræðuhæfur nema maður hafi lesið þær. Að mínu óskeikula mati.