Author: Eiríkur Örn Norðdahl

Það besta við jólin í ár var samveran í eldhúsinu. Aram Nói var á kartöfluvaktinni – gerði æðislegar ofnbakaðar kartöflur með rósmarín. Aino gerði yndislega ís/ostaköku eftir uppskrift frá mömmu sænskrar vinkonu sinnar og jarðarberjakompott með. Nadja gerði finnskt lanttulaatikko og kjötlausar kjötbollur. Allt var þetta mjög gott og það fór vel um okkur sýslandi hvert ofan í öðru í litla eldhúsinu. Ég hins vegar klúðraði hamborgarhryggnum af fádæma fávitaskap. Ég var búinn að vera í talsverðri tilvistarkrísu með jólaundirbúninginn allan saman. Í mótþróa við allar hefðir og allt vesen og hafði ítrekað sagt að eiginlega langaði mig mest bara að gera góðan pastarétt. Eða panta pizzu. Við erum auðvitað með ríflega tvöfaldan skammt af hefðum í þessari fjölskyldu – ofan á allt hið íslenska, með sínum 13 jólasveinum, laufabrauði, rauðkáli og grænum baunum, kemur allt þetta sænska, með sínum útvarps- og sjónvarpsdagatölum, jólasokkum, jólarímum, jultomtar, síld og kjötbollum og prinskorv, og svo eitthvað slangur af þessu finnska, með sínu lanttulaatikko, pírökum og Varpuunen jouluaamuna. Það er ekki margt eins – kannski helst piparkökurnar. Stundum er það alveg í það mesta. Og þegar við bætist að sum árin hefur maður haft metnað og grafið laxinn sjálfur, hrært allar sósurnar sjálfur, bakað brauðið, lagt inn síldina – já, í stuttu máli var ég sennilega bara svolítið þreyttur yfir tilhugsuninni. Síðast þegar við héldum jól heima, fyrir tveimur árum, fór þetta líka allt í handaskolum – þá bloggaði ég svo: Ég hef annars átt betri daga í eldhúsinu. […] Hangikjötið sauð ég sennilega of lengi. Það var allavega ólseigt. Steikti mörg laufabrauðanna of stutt líka (og brauðið sem við keyptum í bónus stenst ekki gæðasamanburð við brauðið sem við keyptum alltaf í gamla bakaríinu). Franskbrauðið bara hefaðist ekki og fór í ruslið (átti bónusfranskbrauð sem var þá með laxinum). Gróf aldrei lax, keypti bara. Graflaxasósan varð pínu beisk – góða repjuolían gerir þetta stundum þegar maður hrærir hana, ég man það alltaf of seint. Svipuð sósan í sinnepssíldinni var miklu betri. Súkkulaðifondantarnir gusu allir fyrir tímann. Rækjukokteillinn var samt mjög góður og andaconfitið líka og jarðarberjasósan og mér skilst að vegan-hangikjötið hafi verið fínt. Sósurnar (hvíta með kartöflunum og brúna með öndinni) voru of þykkar. Mér var ráðlagt að gera hamborgarhrygg. Það væri eiginlega ekki hægt að klúðra honum. Sjóða hann í klukkara, grilla í 20 mínútur með einföldu gumsi og éta. Hryggurinn sem ég endaði með var bónushryggur sem ég hafði keypt af fólki sem hafði sjálft keypt of stóran og ætlaði að fá sér minni. Þegar ég ætlaði að fara að sjóða hann á aðfangadag tók ég eftir því að á umbúðunum stóð að það „þyrfti ekki að sjóða hann“. Og einsog það gáfnaljós sem ég er ályktaði ég að það þýddi að maður þyrfti bara að grilla hann í tuttugu mínútur með gumsi – þetta væri forsoðið, hálfgerð jólapulsa. Sem svo reyndist ekki vera og ég – sem hef svo til enga reynslu af hamborgarhryggjum – bar skepnuna fram nánast spriklandi hráa. Rækjukokteillinn var samt góður og maltsósan var mjög vinsæl einsog mangósalatið. En þetta er eitthvað skrítið. Ég er að vísu svolítill hamfarakokkur stundum og metnaðurinn hefur farið sígandi undanfarin misseri – ég hef verið alveg ógurlega matarboðalatur bæði í ár og í fyrra. Og mér til afsökunar var ég víst líka með nokkrar kommur. Hvað um það. Það var nóg til af öðru og allir stóðu mettir upp frá borðum. Af gjöfum er það helst að frétta að Aram gaf mér Don Kíkóta á norsku – afar fallega útgáfu frá 1916 – og Aino gaf mér frumsamið ljóð. Þau fengu ýmislegt, meðal annars Ludwig sneriltrommu (Aram) og risavaxið Harry Potter legó (Aino). Við Nadja gáfum hvort öðru – óvænt – hótelnætur í Svíþjóð, hjá sömu keðju. Hún gaf mér tvær nætur á Elite Hotel í Malmö og ég gaf henni eina á einu stærsta tréhóteli heims – 20 hæða Wood Hotel í Skellefteå – og ferð með næturlest. Ég veit ekki hvað það segir um samstig okkar í lífinu að við gefum svona svipaðar gjafir eða ósamstig að hún stefni mér í sæla suðrið á meðan ég sendi hana norður í rassgat (ferðirnar eru vel að merkja fyrir okkur bæði – við ætlum ekki í hvort í sína áttina). Það verður allavega skottast um Svíþjóð í sumar. Ég hef síðan verið að endurlesa Búddenbrooks milli máltíða. Það er mjög gaman. Eftir áramót ætla ég að slökkva á samfélagsmiðlum og netfréttalestri og einbeita mér að lífinu í kringum mig. Af því hef ég mjög góða reynslu. Ég mun áfram blogga og vilji fólk fylgjast með ræð ég því að skrá sig á póstlistann (það er reitur hérna hægra megin, allt mjög einfalt).

Það er varla ofsögum sagt að það rigni yfir mig fyrirspurnum um það hvar sé hægt að kaupa Náttúrulögmálin. Svarið er yfirleitt bara: ég veit það ekki. Það eru eintök þarna úti á stangli og verið að skófla þeim á milli búða til þess að mæta eftirspurn, en margir greinilega að grípa í tómt. Þetta er sætt – það gengur ekki alltaf svona vel – en líka súrt. Mér hefur alltaf verið sagt að bróðurparturinn af bóksölunni fari fram á þessum síðustu dögum fyrir jól og það væri fjarska gott að geta selt eins mikið og fólk vill kaupa. Það er hart fyrir skuldugan listamann að verða af einhverjum hundraðþúsundköllum á vertíð. Ég vinn þá ekki upp í apríl. Eða þegar ég er með einhverja ólesanlega framúrstefnuljóðabókina. Ég vinn þá ekki einu sinni upp þegar kiljan kemur – það verður kilja í febrúar – því ég fæ bæði lægri prósentu af kiljum og svo er verðið miklu lægra. Ég legg samt áherslu á að það eru eintök þarna úti. Meira að segja á Ísafirði (eitt í Bókhlöðunni áðan, tvö í Nettó). Og hef ekki áhyggjur af því að þeir sem vilja finna eintök finni þau ekki – í Eymundsson er alltaf hægt að spyrja afgreiðslumann og hann á að geta sagt manni hvar séu til eintök (og jafnvel hringt og látið taka frá fyrir mann svo það sé ekki farið þegar maður kemur). Svo koma einhverjir til með að fá fleiri en eitt eintak og skila og aðrir munu hafa viljað eitthvað annað og skila líka – það koma inn eintök milli jóla og nýárs. Svo eru rafbækur bæði á heimasíðu Forlagsins og Amazon. Salan sem ég verð af er sennilega meira hjá þeim sem ráfa inn í bókabúð í leit að „einhverri jólagjöf“ – og kaupa bara eitthvað annað. Við þurfum flest að gefa margar jólagjafir og ef Náttúrulögmálin er ekki beinlínis óskagjöfin er nóg af fínum bókum í flóðinu (ég hef verið að mæla með Armeló en get bætt við þann lista Serótónínendurupptökuhemlum , Anatómíu fiskanna , Bóli og svo er ég að verða búinn með Duft Bergþóru– sem er frábær, einsog raunar Kjöt ið hans Braga hennar). Svo hef ég líka skrifað fleiri bækur, sem eru til (ekki Plokkfiskbókin samt, sem fór á eitthvað óvænt flug í haust, og er koluppseld) – og margar þeirra eru meira að segja mjög fínar. Mér fannst sjálfum þessar vinsældir Náttúrulögmálanna ekki ófyrirsjáanlegar – ég hafði trú á þessu, einsog ég held að hafi sést á gjörðum mínum – en þær komu reiknilíkönunum á óvart og við það situr. Og það er sannarlega hægt að kvarta yfir verri hlutum en að hafa slegið of hressilega í gegn.

Mér finnst erfitt að tjá mig um Ísrael. Í síðustu viku flutti ég ræðu á samstöðumótmælum með Palestínu og tjáði mig meðal annars um þessa erfiðleika, en lagði, einsog eðlilegt er, fyrst og fremst áherslu á að styðja Palestínu – þar er verið að fremja fjöldamorð á saklausum borgurum og það er ekkert sem ríður jafn mikið á og að koma á vopnahléi. Varanlegur friður og friðsæl sambúð er lengra og flóknara mál – þetta er infekterað ástand – en tafarlaust hlé á árásum er skýr og augljós krafa sem allir ættu að geta komið sér saman um. Hún er ekki flókin. Hvað sem manni finnst um ástandið almennt – öll erum við með lausnir á reiðum höndum – þarf að stöðva þau voðaverk sem er verið að fremja núna. Ég get samt ekki internetið þegar kemur að umræðu um Ísrael og gyðinga. Mér finnst blasa við að andsemítismi sé í ógurlegum blóma í Evrópu – ekki síst á Íslandi og norðurlöndunum – og finnst óafsakanlegt að fólk leyfi sér að daðra við slíka fyrirlitningu í nafni þess að styðja Palestínu. Það er ekki empatía, það er bara heift – og hún getur ekkert af sér annað en meiri heift – og skilar málstaði Palestínumanna engu. Sumt af því sem sagt er um Gyðinga, Ísraela og Ísraelsríki (sem eru þrír aðskildir hlutir) þessa dagana ber óþægilega mikinn keim af Gjörðabókum öldunga Zíons . *** Ég man ekki hvað það var sem RÚV sagði að Svíar hefðu gúglað mest á árinu en það var ekki það sama og sænskir fjölmiðlar sögðu að þeir hefðu gúglað mest. Í fyrsta sæti samkvæmt sænskum miðlum var „Hvað er Hamas?“ og í öðru sæti var „Hvað er ljóðlist“ („vad är lyrik“). En ætli það þýði að færri viti hvað Hamas er en vita hvað ljóðlist er? Eða ætli það þýði að þangað til í ár hafi margir hvorki þekkt til Hamas eða ljóðlistar og nú viti allir allt (sem stendur í wikipedia-færslunni) um bæði? Hafa Svíar fræðst eitthvað á þessu gúgli? Minn gamli ritstjóri og núverandi framkvæmdastjóri Forlagsins, Sigþrúður Gunnars, var til viðtals í Víðsjá á dögunum ásamt formanni FÍBÚT, meðal annars til þess að komast til botns í því hvers vegna ljóð hlytu síður tilnefningu til Íslensku bókmenntaverðlaunanna. Sögðu þau margt forvitnilegt og Sigþrúður kom meðal annars inn á að ljóðskáldin sem ynnu (eða væru tilnefnd) hefðu alltaf þurft að vera mjög óumdeild og rótgróin – Stefán Hörður, Gerður Kristný, Þorsteinn frá Hamri und so weiter. Ljóðlistina í dag einkenndi gróska og tilraunamennska og væri hún þar með ólíklegri til að fá verðlaun. Ég held ég taki undir helminginn af þessu. Verðlaunaljóðskáld eru ljóðskáld af tilteknum toga og kannski koma ekki út margar ljóðabækur af verðlaunatagi um þessar mundir – það þarf helst að tala af einhverjum hól, í það minnsta vera á stalli, svolítið landsföðurlegur, módernískur (en alls ekki of módernískur, það þarf líka að „ná máli“), vera með hefðinni í liði og kunna sig innanum fólk. Og kannski eru mest áberandi ljóðskáld dagsins í dag ekki þannig – þótt ég hefði nú haldið að Gyrðir ætti að sleppa inn. Hann er a.m.k. „óumdeildur“ (höfum það í gæsalöppum, enginn er í alvöru óumdeildur). Og það er gróska í ljóðlist, ég neita því ekki heldur – en það er ekki nein tilraunamennska. Hvað sem gæðum og jafnvel frumleika líður eru þær ljóðabækur sem út koma allar á keimlíku ljóðmáli og falla meira og minna allar í þann flokk sem Jacques Roubaud kallaði „ le vers international libre “ – hið alþjóðlega fríljóð. Manni getur þótt það fínt – og það væri bylting ef normið væri háttbundin kvæði – en það er ekki tilraunamennska. Að minnsta kosti ekki einsog ég skil það konsept. En ef við horfum framhjá fríljóðum og tilraunaljóðum, hvað er að gerast með landsföðurljóðið og þjóðskáldið? Hvers vegna stendur það veikt? Ég gæti trúað að það hangi annars vegar saman við fall hámenningar almennt – það er enginn status í því lengur að vera vel lesinn í ljóðum, frekar en borgarastéttin getur slegið um sig með vísunum í heimspeki og klassíska tónlist, þetta er í besta falli nördalegt áhugamál, Pokémon fyrir fullorðna – og hins vegar (og kannski er þetta sama atriðið) þá er ekkert skrifað um ljóðlist í akademíunni lengur. Mér skilst það sé afar fátítt að nemar í bókmenntafræði taki fyrir ljóð í ritgerðum sínum – og þeir telji sig jafnvel ekki hafa nein verkfæri til þess að lesa þau, hugsa um það eða greina þau. Og þannig hefur það verið öll mín fullorðinsár. Skáldsagan hefur alltaf verið gjörningur á markaði á allt annan máta en ljóðið – meira að segja á þeim tíma þegar Svava, Thor, Fríða og Guðbergur voru á metsölulistunum. Lýðræðislegri, gæti maður sagt, en líka popúlískari – og á köflum sannarlega kapitalískari. Ljóðabækur hafa náð status í miklu minni kreðsum, eru vonlausasta „vara“ sem þekkist á markaði – þær eiga sér griðastað í afkimum: Í mjög borgaralegu rými; í akademíunni; í róttæka vinstrinu; hjá næma tilfinningaliðinu; og hjá framúrstefnulistafólki. Það er fyrst og fremst í tveimur fyrstu rýmunum sem verðlaunaskáldin hafa orðið til – en auðvitað hafa mörg þeirra líka náð að tala (a.m.k. eitthvað) til fólks í hinum afkimunum. Nefndin – sem mér skilst að sé jafnan skipuð bókmenntafræðingum eða fólki með álíka menntun og reynslu – hlýtur auðvitað að markerast af því að stofnunin sem hefur meðal annars haft á sinni könnu að raða í þessa hírarkíu, að rýna í, sigta út og segja okkur hver séu merkilegustu skáldin, hefur ekki gert það í 20 ár. Og borgarastéttin er bara á Baggalútstónleikum og Bubbasjóinu með öllum hinum. Besta ljóðabókin sem ég hef lesið í ár er annars Anatómía fiskanna eftir vin minn Sölva Björn. Ég myndi ekki kalla hana tilraunabókmennt þótt hún sé að einhverju leyti nýstárleg. Það sem Sölvi gerir í henni er kannski að stilla sér út á báða jaðra fríljóðsins, með textum sem eru annars vegar endurtekningasamir og hversdagslegir (út yfir allan þjófabálk) og hins vegar textum sem eru botnlaust ljóðrænir og illskiljanlegir (út yfir allan þjófabálk). Og vekja mann þannig til meðvitundar um mátt orðsins – hún „performerar“ tungumálið á máta sem mér finnst íslensk ljóðskáld varla gera lengur. Og skemmtir – ég flissaði viðstöðulaust. *** Talandi um ljóð. Strætó. Eins undarlega og það kannski hljómar fór útvarpsfólkið í Lestinni í strætó á dögunum og talaði við fólk um daginn og veginn – hvað það væri að gera í strætó og svona. Ég ætlaði svo sem ekkert að segja um það, beinlínis, heldur nefna bara aðeins að stundum festumst við í þessari tvíhyggju – að maður geti ýmist farið sinna ferða í einkabíl eða ekki-einkabíl: í strætó, hugsanlega á hjóli eða rafhjóli og þeir róttækustu vilja jafnvel neðanjarðarlest eða sporvagnakerfi. En auðvitað er fyrst og fremst fáránlegt að við skulum velja að skipuleggja líf okkar þannig að við komumst ekkert án samgöngutækja. Að þau séu forsendan fyrir sæmilega virkri þátttöku í mannlífinu. Við ættum að „kjarna okkur“ meira og ganga. *** Og talandi um tvo jafnfljóta. Á ég ekki að nefna bestu skáldsöguna líka? Armeló eftir Þórdísi Helgadóttur. Ef ég ætti hana ekki myndi ég biðja um hana í jólagjöf og ég mun sannarlega gefa öðrum hana. Ef ég hefði verið spurður í haust hvaða bók mér þætti líkleg til að klára sísonið klyfjuð af bikurum hefði ég svarað Armeló . Agndofa af aðdáun. Og talandi um verðlaun – ég er sannarlega þakklátur fyrir tilnefningu Náttúrulögmálanna og stemningsmaður fyrir öllu svona, guð blessi stemninguna – þá er ágætt að halda því til haga að verðlaun eru samkvæmisleikur en ekki blessun óskeikuls almættis. Svo við skoðum bara síðustu tvö ár fengu hvorki Tugthús Hauks Más né Merking Fríðu Ísberg tilnefningu. Þær eru samt merkilegustu skáldsögur síðustu tveggja ára. Maður er ekki viðræðuhæfur nema maður hafi lesið þær. Að mínu óskeikula mati.

Lífið einkennist af stressi og eirðarleysi til skiptis. Ég veit ekki hvort þetta heitir jólastress eða þriðja vaktin eða hvað – fyrir utan allt annað er dagatal annars barnsins svo þéttbókað að hún þyrfti eiginlega að vera með mann í fullri vinnu við að minna sig á allt sem hún þarf að gera. Gagnvart mörgu öðru er ég sennilega bara með samviskubit að hafa ekki tekið nægan þátt. Það er líka orkufrekt að vera með samviskubit. En ég er að reyna að vera ekki meðvirkur með þessu öllu saman – sjálfboðastörf eru kölluð sjálfboðastörf einmitt svo þau megi aðgreina frá skyldustörfum. Heimilisstörf eru svo þarna mitt á milli einhvers staðar – það verður að sinna þeim en það má líka fresta þeim ansi lengi, einsog dæmin sanna. Ég tók mér frí í vinnunni í gær til þess að taka til og skúra. Það er auðvitað ákveðinn lúxus að geta það en það vill líka til að ef ég er ekki að lesa upp eða sprella eitthvað er ekki mikið gagn af mér í vinnunni í desember. Það eru takmörk fyrir því hvað ég get grobbað mig mikið á Facebook á einum vinnudegi. Og svo verð ég líka að minna sjálfan mig á, þegar ég fæ samviskubit yfir því að taka mér skúringafrí, að ég byrjaði árið á 4-5 mánaða frídagalausu tímabil (skrifaði s.s. allar helgar og páska og alla daga) og tók svo aftur mánuð frídagalaust á túrnum. Ég má alveg taka mér frí og ég má meira að segja taka mér frí til þess að gera eitthvað skemmtilegra en að skúra og það væri enn í lagi þótt ég væri að skrópa í sjálfboðastörfum. Ég er sem sagt að reyna að fá frið í kollinn á mér, eina ferðina enn. Þetta er eilífðarverkefni. Fljótlega eftir áramót ætla ég að skrúfa niður í samfélagsmiðlunum og netfréttunum líka. Ég gerði þetta 2022 – „hélt út“ í um 8-9 mánuði án annarra miðla en prentaðra eða útsendra á ljósvakanum. Las mjög mikið Moggann! Sem var skárra en maður gæti haldið, en saup samt alveg hveljur af og til. Hlustaði á morgunfréttir klukkan 8 og horfði á kvöldfréttatímann. Og las bækur og horfði á bíómyndir. Og missti þar með ekki af neinu sem máli skiptir. Ég var næstum búinn að ýta Generation X eftir Coupland að Aram í fyrradag – gluggaði inni í hana og ákvað að þetta væri kannski aðeins of mikið, minnti að hún væri meira léttmeti – en fór svo með hana sjálfur upp í sófa. (Aram tók Myrkrið milli stjarnanna eftir Hildi Knúts). Þetta er ríflega þrjátíu ára gömul bók sem á að lýsa þjóðfélagsástandinu einsog það blasti við fólki sem þá var um þrítugt – X-kynslóðinni, elstu fulltrúar hennar eru þá um sextugt núna en þeir yngstu á mínum aldri. Þetta er frá því fyrir internet, fyrir tik tok og adhd og áhrifavalda og útbreidd þunglyndislyf – þetta er meira að segja frá því fyrir Grunge-tónlist, frá þeim tíma þegar það þótti enn dálítið undarlegt að hvítt fólk væri að hlusta á hipphopp (þetta er ári eftir Ice, Ice, Baby, ári fyrir I’m Too Sexy). Þetta er í fornöld og í sem stystu máli hefur ekkert breyst. Kjarnorkuógnin er minni (í hjörtum okkar, í raunveruleikanum er hún söm) en loftslagshlýnunarógnin meiri. Fólk er sítengdara – það skilur ekki eftir skilaboð á símasjálfsvörum, fólk er aldrei fjarri, alltaf í símanum – en nevrósan er sú sama. Ósjálfstæðið. Vonleysið. Poppkúltúrsbrjálæðið. Neyslusamfélagið. Skyldan til sjálfsuppfyllingar. Þegar ég las þessa bók síðast var ég áratug yngri en sögupersónurnar – varla tvítugur og sennilega enn með augastað á því að fara í skóla, ekki kominn að þessu hyldýpi sem blasir víst við fólki þegar það vill eða getur ekki menntað sig meira og þarf að fara að „koma sér fyrir í þjóðfélaginu“. Coupland skrifar einhvers staðar að þetta fólk geti ekki keypt sér fasteign og klæðist því peningunum sínum, eyði þeim í dýr föt. Sumir eru PC aðrir eru edgy. Veröldin er að farast. Sumt þarna er kunnuglegt úr eigin lífi en annað ekki – ég hef t.d. aldrei verið neitt stefnulaus, a.m.k. ekki um hvað ég ætli að „verða“. Í dag er ég einum og hálfum áratug eldri en sögupersónurnar – það sem var stefnulaust fullorðið fólk fyrir mér er nú stefnulausir krakkakjánar. Sögupersónurnar eru allar barnlausar – og sjá sig sem börn foreldra sinna, þau eru sjálf yngsta fólkið í bókinni og fyrst og fremst umkringd öðru barnlausu fólki um þrítugt. Hættir maður ekki að sjá sig sem barn fyrren maður eignast börn sjálfur? Hvenær gerist það? Hvenær gerist það hjá þeim sem eignast alls engin börn? Þegar ég segi barn á ég ekki við aldurinn – í aldri erum við öll börn, öll með innra-barnið í vasanum, það gægist fram og tekur stjórnin af og til, við erum bara að þykjast vera fullorðin – heldur þetta kynslóðasamband. Að sjá sig enn sem framtíðina. Sjá foreldra sína sem hverfandi fortíð. Og svo þegar maður hættir að sjá sig sem framtíðina, fer jafnvel að örvænta um að tíminn sé að verða uppurinn – fyrst að maður sé ekki lentur á nógu góðum stað til þess að dvelja á þennan bróðurpart ævinnar sem tekur við, og svo að maður sé hreinlega bara að fara að drepast. Hvað varð um æskuna mína, spyr fólk þá. En að því spyrja þau ekki, sögupersónur Generation X, þau eru mest í því að drepa bara tímann. Það liggur við að þeim væri nokkur huggun að uppgötva að þau væru við grafarbakkann. Það hvarflar að mér eftir lesturinn að Generation X fjalli eiginlega ekkert um þessa kynslóð – mína kynslóð – heldur bara allt þrítugt barnlaust fólk í nútímanum, a.m.k. frá 1991 til dagsins í dag. Hún sé þannig hin fullkomna kynslóðarbók og allar kynslóðir séu þaðan í frá X. Annars hugsa ég meira og meira um að losna af hefðarklafanum. Það gerist eðlilega ekki meðan maður er með börn heima – börn á grunnskólaaldri eiga skilið næði frá rótleysi foreldra sinna meðan þau eru að verða til – og kannski gerist það aldrei en mig dagdreymir samt stundum um að draga saman, selja dótið, fara á flakk og verða laus undan hlutum einsog jólastússi – að ég tali nú ekki um skúringafríin. Þá kannski fæ ég frið í kollinn á mér.

Ég tók ekki covidpróf af því ég væri slappur. Ég gerði það ekki heldur bara af því að dóttir mín er veik, heldur vegna þess að í ofanálag átti ég að lesa bæði hjá bókaklúbbi eldri borgara og á elliheimilinu fyrir enn eldri borgara – og allur er varinn góður. Og fékk auðvitað fullt hús á prófinu. Þetta var í morgun og nú er ég slappur. Það er næstum einsog ég hafi veikst af því að taka prófið. Auðvitað getur bæði verið að maður veiti því litla athygli að maður sé slappur þegar maður er bara á fúll fart í lífinu og hefur ekki tíma til veikinda – og að prófin hafi geðvefræn áhrif og maður beinlínis lyppist niður gagnvart óyggjandi niðurstöðum þeirra. Við Nadja erum bæði frekar gjörn á að verða ekkert veik fyrren við erum komin í frí. Sem er auðvitað bagalegt. Það er miklu skárra að verða veikur þegar maður á að vera í vinnunni (ég var eitthvað að grínast með það líka í morgun að þetta væri agalegt, ég fengi ekki einu sinni frí á Fiðlaraæfingu). En ég aflýsti ellismellunum og líka upplestri hjá Félagi kvenna í fræðavísindum á morgun. Svo hef ég ekki undan að afþakka upplestra í Reykjavík nú loksins þegar ég er ekki lengur á höfuðborgarsvæðinu. Afþakkaði líka eitthvað sprell í Gísla Marteini. Ég held í vonina um að komast í Vísindaport í Háskólasetrinu á föstudag – það gæti orðið síðasta gigg fyrir jól. Veit auðvitað ekkert hvenær ég smitaðist og get varla sagt að ég sé með „einkenni“ þótt ég liggi í rúminu – með þreytu annars vegar og undarlega lykt í nösunum hins vegar. Ég testa mig út úr húsi á endanum. Annars er fremur jólalegt hérna milli þess sem maður er með böggum hildar yfir ÚTL og Palestínu og skökku niðurstöðunum frá PISA. Ég get varla hugsað af gremju út af fyrstnefndu atriðunum – og hef tjáð mig um þau á FB – en PISA er auðvitað bara að mæla það sem við vitum öll. Ég yrði ekki hissa þótt mælingar myndu líka sýna að okkar eigin lesskilningi – roskinna góðborgara sem fengu fínar PISA niðurstöður á sínum tíma – hafi líka hrakað mjög. Það er allavega alveg á hreinu að bóklestur hefur hrunið. Og bóklestur karla hefur sennilega dregist alveg jafn mikið saman og lesskilningur drengja. Við lesum sjálf nærri því allt á skjá – eða skjám, réttara sagt, með marga glugga opna, skimandi málsgreinar meðan tilkynningar pípa úr öllum áttum og auglýsingar gala á athygli okkar. Og ráðum í samræmi við það illa við að vinna úr þeim upplýsingum sem við meðtökum – og missum af. Þetta er ekki barna- og unglingavandamál heldur vandamál alls samfélagsins. Við erum öll smám saman að verða ólæs. Þetta er eftir öðru því við mælum líka gæði texta – hvort sem það eru bókmenntir eða fréttir eða annað – í smellum. Í því hversu miklar auglýsingatekjur þeir framleiða. Hversu mikinn hagvöxt. Í því hversu hratt við færum okkur frá einum texta að þeim næsta. Sem er eins handónýtur mælikvarði og hann getur orðið, því hann kallar á að við förum á hundavaði í gegnum allt – það má ekkert halda athygli okkar í meira en nokkrar sekúndur af því það er beinlínis gróði í því að við drífum okkur strax yfir í næstu skilaboð, næsta texta. Þessi augnablik sem við veitum hlutum athygli eru markaðsvara – sennilega verðmætasta vara sem fæst á annað borð keypt. Athyglisveiðamaskínan malar gull og það er stórtap á hverjum þeim textaneytanda sem slær slöku við – sá sem slekkur á vélinni er beinlínis ógn við hagkerfið. Lengri textar – að ég tali nú ekki um bækur – keppa ekki við þetta (og eiga ekki að gera það – í guðanna bænum – það sem lengri textar hafa til síns ágætis snýst um hitt, rýmið fyrir sleitulausar ótruflaðar hugsanir og eilífðina sem glittir í að baki þeirra). Og við hömpum bókum líka fyrst og fremst með því að rýna í sölutölur þeirra – sem segja ekkert um gæði, ekkert um endingu, ekkert um hvort þær hafi ögrað skilningi okkar á heiminum, uppljómað okkur eða einu sinni skemmt okkur. Þetta er ekki gott og fer ekki vel.

My new novel, The Natural Laws , has been nominated to the Icelandic Literary Award 2023. The jury’s motivation said: „Full of humour and written with great eloquence. The story is brimming with cheerful story-telling, stylistic artistry and an off-beat plot. Its vitality and ease notwithstanding, it wrestles with grand philosophical questions resulting in a substantial and remarkable novel.“ The book has been unanimously well received, after a country-wide book tour of 38 stops last month. In the newspaper Heimildin it received four stars: „An immensely ambitious philosophical novel and social depiction that deals with the biggest question of the kingdom of God and man.“ The critics of the TV show Kiljan said (amongst other things): „Incredibly entertaining“, „bursting with life“ and quite simply „Wow and bravo!“. Newspaper Morgunblaðið gave it four and a half stars and said: „It’s doubtful I will read a funnier novel this year.“

Náttúrulögmálin hlaut á dögunum tilnefningu til Íslensku bókmenntaverðlaunanna við hátíðlega athöfn í Eddu, húsi íslenskunnar. Í umsögn dómnefndar sagði meðal annars: Söguleg skáldsaga, full af húmor og skrifuð af mikilli orðgnótt. Söguna einkennir rífandi frásagnargleði, listfengi í stíl og frumlegur söguþráður. Þrátt fyrir fjörið og léttleikann er hér tekist á við stórar heimspekilegar spurningar svo úr verður innhaldsríkt og eftirtektarvert skáldverk. Auk Náttúrulögmálanna hlutu tilnefningu í flokki fagurbókmennta fyrir fullorðna bækurnar DJ Bambi eftir Auði Övu , Land næturinnar eftir Vilborgu Davíðsdóttur, Ból eftir Steinunni Sigurðardóttur og Dúnstúlkan eftir Bjarna Bjarnason. Dómnefnd skipuðu: Guðrún Birna Eiríksdóttir, Hlynur Páll Pálsson og Steingerður Steinarsdóttir sem jafnframt var formaður dómnefndar. Tilkynnt verður um sigurvegara á Bessastöðum þann 31. janúar næstkomandi.

Náttúrulögmálin fengu fjórar og hálfa stjörnu hjá gagnrýnanda Morgunblaðsins, Kristjáni Jóhanni Jónssyni, fyrir helgi. Segir hann meðal annars í rýni sinni: „ Náttúrulögmálin eftir Eirík Örn Norðdahl er örugglega ein skemmtilegasta íslenska skáldsagan sem kemur út þetta árið. Það get ég staðhæft þó að ég hafi ekki lesið þær allar.“ Í sama blaði voru ýmsir rithöfundar spurðir hvað þeir væru að lesa – eða ætluðu að lesa – og voru nokkrir sem nefndu Náttúrulögmálin . Meistaraskáldið Þórarinn Eldjárn var kominn vel á veg og kallaði bókina „mikla veislu“ hjá „veitulum gestgjafa“. Þá sögðust rithöfundarnir Arndís Þórarinsdóttir og Valur Gunnarsson, mjög spennt – og sá síðarnefndi hélt áfram. „Hvernig var Ísafjörður fyrir 100 árum? Og er Eiríkur Örn enn fremsti höfundur sinnar kynslóðar? Hér er komin bók með svör við hvorutveggja.“

Gagnrýnendur Kiljunnar, Þorgeir Tryggvason og Sunna Dís Másdóttir, tóku Náttúrulögmálin fyrir í gær, ásamt stjórnanda, Agli Helgasyni. Í sem stystu máli má segja að bókin hafi fengið fullt hús og jafnvel rúmlega það. Hægt er að lesa úrdrátt og sjá dóminn á heimasíðu RÚV .

Ég las mjög lítið meðan ég var í hringferðinni – ef frá er talið sem sagt að ég las náttúrulega upphátt í allt að tvo tíma á dag – en er að komast aftur í gír og rútínu og hef klárað nokkrar bækur síðan ég kom heim, nú síðast The Silent Woman eftir Janet Malcolm. Þetta er hálfgerð meta-ævisaga – ævisaga um ævisögur – um ævisögurnar sem skrifaðar hafa verið um Sylviu Plath og aðilana sem standa að arfleið hennar, ekki síst systkinin Olwyn og Ted Hughes. Janet Malcolm ræðir ekki allar ævisögurnar í þaula en skoðar frekar atburði og leikendur í þessu drama – bæði fyrir og eftir sjálfsmorð Plath (og raunar á meðan líka) – og gerir manni kannski minna ljóst hvað var satt í því öllu saman og meira hvað sannleikur fólks getur verið súbjektífur og hvernig „sagnafólk“ laðast oft mest að því sem ævintýralegast hljómar. Malcolm gengst ítrekað við eigin hlutlægni og játar að hún sé meira í því að verja Olwyn og Ted – sem hún málar engu að síður upp sem áhugavert en mjög erfitt fólk, og þá sérstaklega Olwyn, sem hafði lítinn áhuga á Sylviu meðan hún lifði en tók svo að sér að sjá um réttindamálin og dánarbúið eftir að hún dó, vegna þess að Ted var ófær um það. Snerist líf Olwynar í raun upp frá því um líf og dauða Sylviu. Olwyn álítur Sylviu auðvitað stórfenglegt skáld (sérstaklega fyrir Ariel) en er í þessum viðskiptum fyrst og fremst varðmaður bróður síns og þær Janet rekast mikið á. Janet fer líka í saumana á árekstrum Olwynar við ljóðskáldið Anne Stevenson, sem skrifaði ævisöguna Bitter Fame um Plath (en grein um þá bók varð kveikjan að Silent Woman ). Olwyn stýrði því með harðri hendi hvað segja mátti í þeirri bók með því að stýra því í hvað Stevenson mátti vitna, hversu mikið og í hvaða gögn hún fengi að glugga – var oft á staðnum og settist bara sjálf við ritvélina og skrifaði ef henni leist ekki á það sem Stevenson ætlaði að segja. Stevenson sá sig á endanum tilneydda til þess að geta þess í formála að Bitter Fame væri eiginlega sameiginlegt verk þeirra tveggja (sem Olwyn vildi alls ekki, af því þá færi hlutleysisstimpillinn). Og sat svo alla ævi uppi með ásakanir um að hún væri „minniháttar skáld“ full af afbrýðissemi í garð þess „meiriháttar skálds“ sem Sylvia Plath væri – og var þessi meinta afbrýðissemi jafnvel tekin upp í ritdómum í virtum tímaritum einsog Times Literary Supplement. Annars staðar kemur fram að ef það hefði ekki verið fyrir fjárhagslegar skuldbindingar – einsog að hafa þegið háar fyrirframgreiðslur sem hún hefði aldrei getað greitt til baka – þá hefði Stevenson aldrei gefið bókina út, eða einu sinni klárað hana. Ég las einhvern tíma einhverja af ævisögum Sylviu Plath en það er mjög langt síðan – og maður þarf alls ekki að hafa lesið neina til þess að njóta þessarar (þótt sennilega sé betra að þekkja aðeins til og hafa lesið Ariel og Bell Jar a.m.k.). Ég man ekki hvaða ævisaga það var sem ég las á sínum tíma en sú sýndi Sylviu í fremur rósrauðu ljósi og málaði Ted ljótum litum og einhvern veginn hefur sú mynd bara setið í mér án þess að ég hafi neitt spáð í það meira. Hér verður myndin ívið margbrotnari – og hallar talsvert meira á Sylviu og það er meiri samúð en ég er vanur að sjá með þeim sem þurftu að díla við hana og veikindi hennar í rauntíma. Maður lærir samt engin ósköp um Sylviu Plath á Silent Woman þótt eitthvað af ljóðum hennar opnist, en verður vel ljóst að þær myndir sem birst hafa af þeim hjónum – sem skipta gjarnan með sér hlutverkum engils og djöfuls – eru kennslubókardæmi um einföldun í sagnamennsku ef ekki hreinlega bara æsiblaðamennsku. Þá snýst ein af áhugaverðari hugleiðingum Malcolm um þau kaflaskil sem verða almennt í umfjöllun um fólk þegar það deyr og hvernig þau lýsa sér í tilviki Sylviu. Malcolm lýsir því þannig að þegar Sylvia deyi fái heimurinn skyndilega leyfi til þess að glugga í öll hennar skjöl, dagbækur, bréf til móður hennar, og svo framvegis, og delera allan fjárann út frá þeim upplýsingum án tillits til þess að þetta séu nýskeðir atburðir og flestir leikendur í sögunni enn í fullu fjöri – eigi mjög mikið líf eftir, mikinn feril, Ted hefur ekkert getað skrifað sem ekki hefur verið skilið í ljósi Sylviu, börnin auðvitað bara börn – og án þess að Sylvia sé sjálf til staðar til þess að mótmæla (sem eina raunverulega yfirvaldið um eigin frásögn). Þau sem standa henni næst eru heldur ekki í stöðu til þess að mótmæla – þótt þau geri það, og segi ítrekað að fólk hafi alls ekki „rétta“ mynd af Sylviu (sem aftur vekur upp spurningar um hvaða hliðar séu „réttar“ á nokkrum manni) – vegna þess að hin nojaða/reiða/veika Sylvia hefur ásakað þau öll í bréfum sínum, verkum og dagbókum, og allar athugasemdir hljóti þar með að skiljast sem sjálfsvörn hinna seku. Og svo bætist við, sem Malcolm ítrekar og Ted segir best á einum stað sjálfur, að þegar fólk byrji að delera um Sylviu átti það sig seint á því að helmingurinn af því sem það er að segja sé alls ekki um hana heldur um hann, enda líf hennar samtvinnað hans (og hans líf líka samtvinnað hennar, langt fram yfir andlát hennar). Bréfin séu ýmist til hans eða frá honum, og skrifin stundum um hann og stundum bara túlkuð þannig að þau sé um hann þótt þau séu það ekki (og hann viti betur, en enginn tekur mark á honum). Og þar með fái hann eiginlega fullan skammt af þessari meðferð sem yfirleitt er spöruð fyrir látið fólk. Malcolm ræðir það ekki sem slíkt en mér fannst áhugavert að velta því fyrir mér líka hvernig tvær vinsælustu narratífurnar í kringum Plath eru þekktar klisjur, hvor úr sínum heiminum en líka hvor á sínum pólnum – annars vegar um „konuna“ sem þjáð fórnarlamb feðraveldisins, sem fái ekki að njóta sannmælis, sé haldið heimavið, jafnvel gerð óstöðug („gaslýst“) svo hafa megi stjórn á henni; og hins vegar um „skáldið“ sem snilling sem eirir engu í kringum sig í hamslausum eltingarleik við fegurðina og sannleikann. Ég man ekki hver það var í bókinni sem sagði einmitt að ef Plath hefði fundið einhvers staðar mann sem hefði getað hjálpað henni (meira en Ted) að verða betra skáld hefði hún án nokkurs vafa yfirgefið Ted á punktinum og aldrei litið um öxl. En hvort hlutverkið Sylvia fær að leika – gerandann eða þolandann – stýrist af því hvaða sögu ævisagnaritarinn vill segja. Og svo virðist sem það sjaldnast rými til þess að segja báðar – eða ímynda sér einhverja allt aðra (sem væri sjálfsagt alveg hægt). En kannski sprettur krafturinn í „sögunni um Plath“ – og þar með túlkun ljóðanna –  úr því að hún flytji með sér þessa illsamræmanlegu þversögn.