Author: Eiríkur Örn Norðdahl

Ég hef alltaf verið pólitískur. Ég náði því að fara í framboð fyrir bæði Alþýðubandalagið og sameiginlegt vinstrimannaframboð áður en ég varð tvítugur. Hékk svo með inn í Vinstri-Græn þegar það var stofnað – án þess þó að hafa nokkurn tíma verið virkur. Í menntaskóla stofnuðum við vinirnir Vinstrimannafélag sem stóð fyrir reglulegum málfundum, minningarathöfnum (um Che og MRTA), mótmælum, tók þátt í verkfallsvörslu fyrir verkalýðsfélagið Baldur, gaf út tímarit (sem ég ritstýrði) og hafði meira að segja sósíalíska pönkhljómsveit á sínum snærum. Ég var líka í Sósíalistafélaginu, Herstöðvaandstæðingum, hékk með Ungum sósíalistum og var áskrifandi að Militant, skrifaði í Testamentið og fór til Kúbu að tína appelsínur fyrir byltinguna. Eftir menntaskóla missti ég eiginlega trúna á þennan samtakamátt – bæði í litlum félagasamtökum og stærri flokkum. Róttæklingarnir voru oft illa haldnir af rörsýn og heift. Ég fékk oft á tilfinninguna að þeir umgengjust í raun aldrei fólk sem þeir væru ekki hundrað prósent sammála og hefðu litla innsýn í líf annarra. Auðvitað var þetta ekki algilt en þannig viðhorf fengu að vaða uppi – t.d. man ég eftir manni sem fullyrti að lögreglumenn væru ævinlega réttdræpir vegna stéttareðlis síns. Ég spurði sérstaklega hvort þetta ætti líka við um umferðarlögreglumann á Suðureyri og fékk það svar að þetta væri ekki spurning um einstaklinga heldur eðli stéttarinnar – lögreglumenn verðu kapítalið og þeim þyrfti að útrýma. Sami maður hélt því líka fram að það væri ekkert vændi á Kúbu – bæði fyrir og eftir að ég horfði á hann hverfa upp í leigubíl með vændiskonu. (Maður komst ekki fimm metra í Habana eftir klukkan átta á kvöldin án þess að vera boðin kynlífsþjónusta). Stóru flokkarnir voru síðan bara eitthvað grín. Ég skrifaði einhvern tíma grein fyrir sameiginlegt framboð og var beðinn um að breyta orðinu „alþýða“, sem kom 3-4 sinnum fyrir, í „fólk“ af því það væri engin alþýða til lengur. Ég benti ritstjóranum á að flokkarnir sem gæfu út blaðið hétu Alþýðuflokkur og Alþýðubandalag – niðurstaðan úr því er auðvitað þekkt. Ári síðar voru báðir flokkar lagðir niður. Það var samt ekki einsog ég hætti að vera sósíalisti. Ég hvarf á vit einhvers konar persónulegrar ábyrgðar – mér fannst sem mér bæri fyrst og fremst skylda til þess að skrifa, ég væri rithöfundur og ég ætti bæði að skrifa greinar um stjórnmál og vefa stjórnmálin inn í bókmenntir mínar. Mér fannst samt ekki, og finnst ekki, að í þessum bókmenntum ætti að vera mórall eða boðskapur heldur að bækurnar ættu að takast á við stjórnmálin með verkfærum skáldskaparins – með því að skapa óvenjulegar aðstæður, varpa ljósi á hið óséða, veita perspektíf og velta upp möguleikum. Með því að öskra á torgum og snúa öllu á haus. Ég get haft afstöðu, t.d. í greinarskrifum, en skáldskapurinn hefur ekki afstöðu. Hann er skáldskapurinn. Hafandi sagt mig úr lögum við allan þennan félagsskap er ég auðvitað munaðarlaus – og áreiðanlega sérvitur og erfitt að gera mér til geðs pólitískt til lengdar. Síðast kaus ég Pírata. Magnús frændi minn – sem er vel að merkja lögfræðingur hluta þess fólks sem var sent úr landi í gær – var í framboði í mínu (risavaxna) kjördæmi og þótt Píratar séu sennilega talsvert hægrisinnaðri en ég þá fannst mér þetta samt liggja frekar beint við. Þarna væri færi á að ná inn manni sem hefði innsýn í ljótustu mál íslensks samtíma – málefni hælisleitenda. Manni sem ég þekkti og treysti. En ég er augljóslega ekki Pírati. Flokkurinn er bæði of teknókratískur og svag fyrir markaðslausnum fyrir mig. Samleið minni með Vinstri-Grænum lauk fyrir löngu, ég sagði mig úr flokknum einmitt út af þessum andskotans hælisleitendamálum – gott ef það var ekki í eftirhrunsstjórninni, þessari sem átti að vera „fyrsta hreina vinstristjórnin“. Vinstri-Græn og Samfylkingin skiptast nefnilega á að vera róttækir vinstrimenn þegar þau eru í stjórnarandstöðu en bakka svo harkalega alltaf þegar þau fara í stjórn – og þurfa ekki Sjálfstæðisflokkinn til einsog eftirhrunsstjórnin sýndi. Það er alveg hægt að tala sig fölan í framan um að sú stjórn hafi þurft að „taka til“ og „borga brúsann“ og það allt saman – en það hefði verið hægur leikur og ódýr að taka til í hælisleitendamálunum og það var ekki gert. Báðir flokkar hafa svo legið í það römmum sleik við Sjálfstæðisflokkinn, alltaf þegar færi gefst, að allt tal um að eiga enga samleið með honum er fullkomin sjálfsblekking. Og vel á minnst – ef það er eitthvað sem ég hef ímugust á í stjórnmálaumræðu síðustu ára þá er það þegar Vinstri-Grænir setja ofan í við Samfylkinguna fyrir að „svíkja hin góða málstað“ – og öfugt. Því báðir þessir flokkar hafa margsýnt að þeim er ófært að framfylgja nokkurri eiginlegri vinstristefnu, sérstaklega þegar kemur að málefnum hinna verst settu. Það eina sem þessir flokkar hafa sér til málsbóta er að þeir eru ekki neinn hinna flokkanna. Sósíalistaflokkurinn minnir mig síðan alltaf meira og meira á áðurnefndan kunningja minn með rörsýnina. Langar ræður um hvað aðrir, jafnvel fyrrverandi samstarfsmenn úr hópi róttæklinga, séu ógeðslegir og viðbjóðslegir og sjúkir sósíópatar – ofan í alls konar klækjavafninga og hjaðningavíg – þetta bara gerir ekkert fyrir mig sem ég gæti ekki fengið úr House of Cards (eða þið vitið, ef Spacey væri ekki úr leik). Þá var harðlínustefnan sem tekin var upp í Covid-málum – þar sem það var t.d. varið að senda fólk í nauðungarsóttkví og að loka landinu með öllu – frekar óhugnanleg. Ég held að róttækum sósíalistum (einsog sjálfum mér) sé fátt mikilvægara en að læra af sögunni og fara varlega í allt þetta tilgangurinn-helgar-meðalið dæmi. Það súrnar mjög hratt. Og þá eru upptalin þau starfandi stjórnmálaöfl sem ég hef – eða mun – íhuga að kjósa. Ég hef tvö grundvallarprinsipp í stjórnmálum, fyrir utan bara grundvallarlögmál lýðræðisins – að við ráðum þessu saman, ríkið megi ekki níðast á okkur og allir eigi að borga skatt. Hið fyrra er að stjórnmálin eigi að stuðla að meiri jöfnuði – helst þannig að við séum bara öll efnahagslega sirka á sama stað. Hið síðara er að fólk eigi að mega vinna og starfa (og kjósa og nema) sirka þar sem það vill. Ef þetta tvennt er í lagi treysti ég því að margt annað lagist af sjálfu sér. Ég er ekki viss um að „þjóðin fylgi mér að máli“ í efnahagsmálunum – við erum voðalega ánægð með að halda í ójöfnuðinn, af því það dreymir svo marga um að verða ríkir og það er ekki hægt ef ríkidæminu er útrýmt. Þá sem langar ekki að vera Bjarni Ben langar bara að vera Haraldur Þorleifsson. Það er áreiðanlega líka hellings stuð að vera ríkur. Maður getur svo margt sem aðrir geta ekki. Og það er ekki nærri jafn gaman að geta eitthvað ef allir aðrir geta það líka. En þótt fólk sé upp til hópa kannski ekki með mér í no-borders pælingunni er ég vonbetri um að fólk vilji í raun og veru afnema mannfjandsamlega stefnu ríkisins í útlendingamálum og hætta að senda fólk með lögregluvaldi úr landi, fólk sem hefur vel að merkja ekkert gert af sér annað en að vilja vera nágrannar okkar og samstarfsfólk. Auðvitað eru undantekningar – Jón Gunnarsson, augljóslega, og Margrét Friðriks, og fleiri – en ég held við viljum upp til hópa ekki að atburðir einsog þeir sem áttu sér stað í gærkvöldi gerist á okkar vakt. Ég trúi því einlæglega að ekki einu sinni Katrín Jakobsdóttir vilji það. Og þá stendur eftir spurningin – fyrst stjórnmálaflokkunum er ófært að laga þetta áratugum saman, og það hefur margsýnt sig vera árangurslaust að skipta um stjórnmálaflokka – hvernig lögum við þetta þá? Með því að stofna enn einn stjórnmálaflokkinn? Kannski væri hægt að stofna einsmálsflokk – einsog Kvennalistann og Frjálslyndaflokkinn – sem hefði ekkert annað á sinni könnu en þetta? Og kannski væri það bara til að auka á ruglið. Ég er ekki að skrifa þetta vegna þess að ég hafi neinar lausnir að stinga upp á. Ég veit ekkert og hef ekkert á borð að bera nema sístækkandi holu míns botnlausa vonleysis.

Þegar Björk vann sænsku Polarverðlaunin fyrir tólf árum – verðlaunin sem stundum hafa verið kölluð „Nóbelsverðlaun tónlistarinnar“ og eru jafnan veitt einum popptónlistarmanni og einum úr klassíkinni – skrifaði einn þekktasti tónlistargagnrýnandi Svía, Fredrik Strage, heldur harkalegan pistil um „okkar konu“. Fredrik þessi er fæddur 1972, sennilega mest gefinn fyrir einhvers konar indímúsík, frekar fyndin týpa og oft skemmtilegur pistlahöfundur. Af og til er honum líka mikið niðri fyrir. Fyrirsögn pistilsins um Björk var „Björk tog slut samtidigt som nittiotalet“ – „Björk kláraði sig á sama tíma og tíundi áratugurinn“. Þar byrjaði hann að minnast Ricardo Lopez, Bjarkaraðdáandans sem sendi Björk pakkasprengju og skaut sig síðan í hausinn með vídjóvélina í gangi eftir að Björk byrjaði að deita blökkumanninn Goldie. Svo kom línan: „Ricardo Lopez var kannski geðsjúkur sprengjumaður og rasisti en honum lánaðist þó að hætta að hlusta á Björk áður en hún varð léleg.“ Fyrstu þrjár plöturnar voru góðar, sagði Strage, en eftir það sneri hún sér frá „leiftrandi melódíum“ að „rembingslegum menntamannahljóðtilraunum“. Hann játar síðan að hann hafi sjálfur notað svipað orðalag og Polarnefndin – „explósíf“, „heimskautageðslag“ og „óhamið náttúruafl“ – til að lýsa síðari plötum hennar í dómum sem hafi, eftir á að hyggja, verið alltof jákvæðir. Þá segir hann að þótt Björk sé óneitanlega áhugaverðara val en margir fyrri Polarverðlaunahafar þá sé erfitt að líta á þessa verðlaunaveitingu sem annað en einhvers konar þróunaraðstoð – það fari ein milljón sænskra króna til Íslands (sem honum reiknast út að sé um 30% af vergri þjóðarframleiðslu) og hin bugaða þjóð, sem er að rísa upp úr gjaldþroti og skömm, fái að endurheimta svolítið af stolti sínu. „Eftir hrun íslensku bankanna og gosið í Eyjafjallajökli hafa margir Evrópubúar farið að spyrja sig hvort Ísland þjóni nokkrum einasta tilgangi. Polarverðlaunin gera okkur aðeins erfiðara um vik að afskrifa íbúana sem þjóðflokk þroskaheftra rassálfa sem éta rotinn hákarl.“ Loks kemur Strage með málamiðlunartillögu. Í ljósi þess að þetta sé þróunaraðstoð sé eðlilegt að gera ákveðnar kröfur um mótframlag – líkt og þegar Erítreumönnum sé gert að framkvæma ákveðnar lýðræðisumbætur gegn því að fá styrki til landbúnaðar. Þannig eigi Björk ekki að fá tékkann fyrren hún hafi skilað af sér tíu nýjum lögum sem séu jafn góð og Hyperballad eða Jóga. Mistakist það eigi að læsa hana inni í Berwaldhöllinni með sinfoníuhljómsveit, tunnu af rotnum hákarli og Ennio Morricone, sem fékk klassísku verðlaunin það ár og hefur að mati Strages til að bera einmitt það sem tónlist Bjarkar vantar, og ekki hleypa þeim út fyrren þau hafi samið nýtt Play Dead. Það er sem sagt ekki bara Davíð Roach sem er vondur við hana Björk okkar. Eiginlega var Davíð bara mjög kurteis miðað við það sem stundum gengur og gerist úti í hinum stóra heimi (þar sem fólk ímyndar sér stundum að allir séu mjög „fagmannlegir“ og „hlutlausir“ og enginn tali nokkru sinni óvarlega um fína fólkið). Það sem eldist verst í þessum pistli er reyndar alls ekki gagnrýnin á Björk eða Ísland – heldur þetta tal um þroskahefta og geðsjúka – og svo droppar Strage einni N-sprengju (sem er að vísu bein tilvitnun í Ricardo Lopez). Þetta var árið 2010 – veröldin er að breytast. Og auðvitað skiptir ekkert af þessu neinu máli – gagnrýni er (og á að vera) súbjektíf. Maður verður að taka því sem er útgefið þannig að það sé einsog það eigi að vera – eða í það minnsta dæma það á þeim forsendum og leggja mat á það hvernig það virkar á mann. Gagnrýnendur lýsa bara upplifun sinni – sú upplifun þarf ekki að vera almenn og um hana má rífast, einsog þann búning sem henni er búinn, en það er voðalega vitlaust að festast alltaf í einhverju rifrildi um að gagnrýnendum eigi ekki finnast eitthvað eða bera á borð skoðanir sínar. Það er bókstaflega út á það sem starfið gengur. Engin setning er heiðarlegri í gagnrýni en sú sem hefst á orðunum „mér finnst“. Svo er Björk líka Björk. Ætlar maður að fara að vorkenna einhverjum stærsta listamanni síðustu 40 ára – í heiminum – fyrir það að af og til ætli einhver að taka hana niður? Skila séráliti? Það væri ansi ómerkilegur listamaður sem næði hennar status og fengi aldrei yfir sig neinar gusur. Og ansi ómerkilegur listamaður sem öllum þætti bara frábær. Ég upplifði það sterkt sem ritstjóri Starafugls að það versta er yfirleitt ekki að fá neikvæðan dóm heldur að fá neikvæðan dóm sem enginn mótmælir. Að fá neikvæðan dóm um verk sem enginn annar hefur haft skoðun á – enginn annar hefur skoðað og pælt í. Sjálfum fannst mér ekkert verra en að skrifa þannig dóm og sem höfundi ekkert verra en að fá þannig dóm. Það sem er síðan gott við mjög harkalega dóma er að þeim er nánast undantekningalaust mótmælt – þeir vekja viðbrögð og með því að taka harkalega til orða gefur gagnrýnandinn bæði á sér höggstað og eggjar aðra af stað til þess að lýsa sinni upplifun. Með því að sýna verki (sem hann þolir augljóslega ekki) kurteislegt yfirlæti ver hann sig hins vegar fyrir andsvari – felur sig á bakvið uppgerðarhlutlægni – og þá neyðist höfundurinn (og vinir hans) til þess að bæla gremju sína fremur en að svara svívirðunni. Þá er ekkert fleira um það að segja. Þetta var nefnilega allt svo helvíti málefnalegt.

Í heimi þar sem línur væru skýrar myndi dagurinn eftir útgáfuhóf bókar vera dagur endurfæðingar. Þá er maður loksins búinn að skila af sér. Ég svæfi kannski út, fengi mér síðan drjúgan morgunverð áður en ég færi ferskur af stað á skrifstofuna þar sem ekkert biði mín annað en auð blaðsíða full af möguleikum. Veruleikinn er allt annar. Mín bíða fimm ókláraðar bækur og ég veit ekkert í hverri þeirra ég á að vinna eða hvað í ósköpunum ég ætla að að gera með þær. Svo á ég reyndar tvö önnur handrit líka sem ég er tæknilega séð búinn að „henda“ en tek alltaf upp af og til og velti fyrir mér hvort ég eigi að lífga þau við. Yfirleitt finnst mér það frábær hugmynd í svona sólarhring og svo hræðileg hugmynd eftir það. Og það er hræðileg hugmynd. Ónýtar bækur eiga bara að fá að vera ónýtar í friði. Í ruslakistunni. Með lokið á. Jólabókaflóðið er líka bara rétt að byrja. Ég veit svo ekkert hvað ég geri fleira. Það er í alveg nýtt fyrir mig að vera í barnabókabransanum. Og hryllingsbransanum og jólabransanum. Mér finnst ekkert ólíklegt að það verði eitthvað hóað í mig í aðventunni en veit ekki hvernig það verður. Barnabækur fá yfirleitt fáa dóma og litla umfjöllun. Ég fór reyndar í örlítið viðtal í Fréttablaðinu – ég held það hafi verið aukakálfur um Hrekkjavökuna. En svo eru þetta þrjú útskot í einu – jólamenning er ekki alltaf viðeigandi, barnamenning er ekki alltaf viðeigandi og hryllingsmenning er ekki alltaf viðeigandi. Mjög oft er að minnsta kosti eitt af þessu þrennu alls ekki viðeigandi. Það eru heldur engar Reykjavíkurferðir fyrirliggjandi. Ég hef stundum átt leið í gegn og stundum gert mér sérferð til að kynna en það er bæði dýrt og hefur reynst erfitt að skipuleggja þær þannig að ég hafi nóg að gera til að réttlæta fjarveruna – það hjálpaði ekki til þegar Ríkisútvarpið setti þá reglu að maður mætti helst ekki vera í fleiri en einum þætti í sömu vikunni. Ef maður byggi í Reykjavík gæti maður mætt í einn þátt á viku alla aðventuna og minnt á sig – en það stendur reyndar fáum það til boða hvort eð er. Í sjálfu sér er það líka skiljanlegt að það sé ekki alltaf sama fólkið í útvarpinu og sjónvarpinu (nóg finnst manni það nú samt vera þannig) að tala um sömu hlutina aftur og aftur. Hvað um það. Það besta við að vera ekki á leiðinni neitt er að geta þá ekki heldur falið sig fyrir handritunum. Ég þarf bara að velja – í raun eru það fyrst og fremst þrjú sem eru líkleg og eitt þeirra eiginlega langlíklegast. Nema auðvitað ég rjúki til, einsog einhver stakk upp á, og skrifi strax framhald af Frankensleiki. Það er þá bara spurning hvort það verði „Frankensleikir lifir“ eða „Brúður Frankensleikis“. Eða bara eitthvað allt annað. Ég gæti byrjað á sjálfsævisögunni. Eða ort sonnettusveig. Skrifað kvikmyndahandrit. Það er svo margt hægt.

Útgáfuhófið fyrir Frankensleiki fór fram í Edinborgarhúsinu í gær. Það var frábært. Við þurftum að fara tvær aukaferðir eftir stólum. Ég held það hafi verið ein kökusneið eftir og kannski tvær bækur þegar allt var yfirstaðið. Ég þakka auðmjúklega fyrir mig. Þið eruð dásamleg.

Ég kláraði Gift eftir Tove Ditlevsen áðan, í þýðingu vinkonu minnar Þórdísar Gísladóttur. Þetta er frábær bók en ég vissi það svo sem enda hafði Þórdís sagt það á samfélagsmiðlum. Ekki það að ég éti bara allt upp hrátt sem hún segir. En mér fannst þetta alltaf sannfærandi málflutningur. Bókin segir frá lífi höfundar frá því hún er gift eldri manni – ritstjóra ljóðatímarits – skilur við hann, byrjar með öðrum, heldur svo framhjá honum með þriðja manninum sem er læknir. Eftir hann verður hún ófrísk en fer til hans í þungunarrof og það leiðir til þess að hún fer að misnota eiturlyf – og hann verður hennar meðvirki díler í ein fimm ár. Gift þýðir ekki bara „gift“ á dönsku heldur líka „eitur“. Karlarnir eru eitur og lífið sem hún lifir er eitur og fíknin er eitur og eitrið er eitur og hún er eiginlega líka eitur sjálf – og gift þessu öllu og losnar aldrei við það. Orðið þungunarrof, sem hefur tekið við af hinu síður geðslega „fóstureyðing“, er einmitt notað í bókinni og stakk mig aðeins í augun – af því fyrir mér er það 21. aldar orð. Kannski varð það samt mest til þess að ég fór að velta vöngum yfir því hvernig maður fari með svona í þýðingu. Tove hefur líklega notað það orð sem var venjulegt á fimmta áratugnum. Hins vegar ber þýðing yfirleitt talsverðan keim af þeim tíma sem hún er gerð á – jafnvel þegar þýðendur (eða höfundar) rembast við að skrifa fornan stíl er það nútímastíll með fornu yfirbragði. Það eru engir 19. eða 18. aldar höfundar sem skrifa einsog Ófeigur Sigurðsson eða Sölvi Björn Sigurðsson (ekki bræður!). Mér fannst þetta allavega ekki lýti á þýðingunni. Í gær kláraði ég líka aðra bók um rithöfundaþjáningar (eðlilega laðast ég að svona verkum), sem gæti þó ekki verið ólíkari Gift. Þetta var Túristi eftir Stefán Mána, sem ég hef átt í plastinu guð veit hvað lengi. Hún kom út 2005 og er síðasta verkið sem hann skrifar áður en hann fer alfarið út í spennusagnaritun og líka sú síðasta sem hann gaf út hjá Máli og menningu. Ég hafði heyrt alls kyns sögur af þessari bók og sennilega flestar frá fólki sem hefur ekki lesið hana. Að í henni væri hæðst og skopast að öllum helstu bókmenntafígurum samtímans (2005) og það af meiri heift og gremju en gamansömum kærleika. Og þetta stendur í sjálfu sér heima – þarna er meðal annars háðuleg persóna sem heitir Kristján b), en Kristján B. Jónasson var ritstjóri Stefáns (og minn) á þessum tíma. Ég man alltaf eftir því að hafa einu sinni átt fund með Kristjáni strax á eftir Stefáni og Stefán (sem ég kynntist ekkert fyrren síðar) rétti Kristjáni diskettu með handriti og sagði eitthvað í líkingu við: „Svo ertu bara grjótharður við mig, ekkert kjaftæði, give it to me straight“ áður en kvaddi. Ég hef oft ímyndað mér að það hafi verið þessi bók. Ég held það sé alveg óhætt að segja að bókin hafi sokkið. Ég þekki mjög fáa sem hafa lesið hana. Túristi fjallar um nokkra (karlkyns) höfunda á ólíkum aldri, konurnar sem þeir elska (og elska ekki) og sögurnar sem þeir eru að skrifa og það einfaldar ekki málin að stundum eru þeir að skrifa hver um annan – maður er oft pínu lost hvort maður sé að lesa söguna eða eina af sögunum inni í sögunni. En það þarf ekkert að koma að sök, að minnsta kosti truflaði það mig ekkert. Inn í þetta þvælast svo alls kyns mýtológískir þræðir. Í grunninn er þetta bók um skáldskapinn – kannski í senn kveðjubréf og boðun nýs höfundar og einhvers konar fagurfræðileg yfirlýsing og skopstæling á sömu fagurfræðilegu yfirlýsingu, árás á fagurbókmenntirnar og heiminn sem hýsir þær. Á stundum minnti hún mig á Ljósgildruna hans Guðna frá því í fyrra – nema einhvern veginn heiðarlegri, ekki síst vegna þess að Stefán ber enga dul á það á hvaða höfunda hann er að ráðast, og ræðst að lokum harkalegast að sjálfum sér. Það er heldur engu logið um gremjuna í þessari bók – og það er pungur í henni, það er varla að konur séu til sem höfundar. Karlarnir fá útreið en konurnar hunsun. Hér er t.d. lýsandi klausa um kollega sem „fá misbragðvont grín á baukinn og eru hraktir út í ystu myrkur baktalsheima“: Þar á meðal eru Íslenski hesturinn (sagnamaðurinn geðþekki sem fær klór bak við eyra á Íslendingadeginum í Þýskalandi), Kiljan (ódýr vasabrotsútgáfa af Stórskáldi), Herra Ég-heimur (hin ofmetna fjölmiðlamellubylting sem étur sjálfa sig), Ullarsokkurinn (útbrunni vinstrimaðurinn með Laxnessæxlið), Gulldrengurinn (svar íslenskra bókmennta við Mikka Mús), Endaþarmurinn (músin sem hræðist viðurkenningu á efri árum en óttast þó algleymið mest af öllu), Fransbrauðið (ljóðvitaskuld), Tafsarinn (höfundurinn sem skríður undir rúm þegar verk hans taka ákveðna stefnu), Íkorninn (fimmfaldur Ólympíumeistari í innhverfum landsbyggðarprósa án atrennu), Mikki refur (skildu apa eftir með ritvél í einn dag og út kemur ný bók eftir Mikka ref) og Sonarvomurinn (sálarlausi bókmenntarisinn sem reynir að lífga við eigin saur með búktali og bleikri slaufu), að ógleymdum Tussunum (konurnar sem skrifa bækur sem aðrar konur fá í jólagöf en enginn les). Góðvinir Stefáns fá líka á baukinn (á einum stað er t.d. talað um ljóðabók „Steinars B.“ Strippaðu, Mjallhvít, strippaðu ). Maður þakkar eiginlega fyrir að hafa ekki þekkt hann. Nema ég sé sonarvomurinn – búktalandi risi á þermistiginu, það gæti átt við mig. Ég var samt voða lítið byrjaður að búktala 2005. Mér fannst Túristi miklu betri en ég átti von á – hressileg í allri sinni heift og sínu mýtológíska kaosi. Kannski dálítið endaslepp – það blasir ekki við hvernig eigi að enda svona bók og hún fjarar svolítið út – en æsilegt ferðalag engu að síður (ég er ekki heldur þannig lesandi sem krefst endahnýtinga – þær eru oft bara óþarfi).

Í gær sá ég auglýsingu frá aktívistum þar sem fólk var beðið um að klæðast ekki sem „þjóðerni, kynþáttur eða menning“ í tilefni af hrekkjavökunni og varð mikið hugsi. Í fyrsta lagi hafði ég nýrætt við dóttur mína sem var á leiðinni á grímuball. Hún hafði tilkynnt mér að hún væri hætt við að nota draugakisubúninginn sem hún gerði með ömmu sinni og ætlaði að geyma hann fyrir útgáfuhóf Frankensleikis á mánudag (þegar hin eiginlega hrekkjavaka gengur í garð). Hún og vinkona hennar höfðu gert eitthvað nýtt plan – en heyrði ég hvað hún sagði áður en hún stakk af? Hún sagði ekki indíánaprinsessa, var það nokkuð? hugsaði ég. Guð, þarf ég nú að fara að leita barnið uppi og banna henni að vera indíánaprinsessa? Einsog ég hafi ekkert betra við daginn að gera. Ég lét það vera, af því ég er samviskulaus þrjótur sem ber enga virðingu fyrir svonalöguðu, og af því ég var ekki viss og þegar hún kom heim í kvöldmat kom í ljós að hún var bara einhver abstrakt týpa með stjörnur og dót á kinnunum og alls ekkert menningarlega óviðeigandi. Mannorði mínu var borgið. Það sem olli mér hins vegar enn heilabrotum var lokaliðurinn í skilaboðunum. Að maður ætti ekki að klæðast „sem menning“. Þetta bókstaflega bergmálaði í höfðinu á mér í allan gærdag. Auðvitað hlaut að vanta þarna orð – þetta hlaut að eiga að vera „menning annarra“ því maður hlýtur að mega klæðast sem sín eigin menning? Og segjum það. Segjum að það sé í lagi. Hvernig klæðir maður sig þá „sem [sín] menning“? Ég man eftir endalausum vangaveltum frá því ég var ungur um hvað menning væri – nærri því allir sem ég umgekkst á árunum eftir tvítugt voru að læra heimspeki. Frægustu skilgreiningarnar voru þær að menning væri a) hvaðeina sem mannskepnan tekur sér fyrir hendur eða b) að gera hlutina vel. Seinni skilgreiningin er komin frá Þorsteini Gylfasyni sem sagði í frægri grein að menning væri t.d. að sjóða ýsu akkúrat passlega, þannig að hún losni frá beininu en ofsjóði ekki. Hér var samt augljóslega átt við eitthvað annað – ekki það að maður ætti ekki að klæða sig sem nýsoðin ýsa. Og ekki gat þetta heldur átt við það að klæða sig upp sem þjóðerni  eða kynþátt (sem var það sem ég óttaðist að dóttir mín ætlaði að gera) heldur var þetta eitthvað enn annað. Einhver þriðja kategóría. Mér datt í hug að kannski væri verið að meina að gagnkynhneigður karl ætti ekki að vera „hommi“ á grímuballi. Og í stað þess að fara að telja upp „kynhneigð, kyngervi, kyn, trúhneigð“ o.s.frv. væri þetta „menning“ notað til þess að vísa til margs sem erfitt væri að koma fyrir undir einum hatti – eitthvað svona „ég þekki það þegar ég sé það“-dæmi. Svona „þessu hefðirðu nú betur sleppt“-dæmi. Sem er auðvitað svolítið ósanngjarnt gagnvart okkur miðaldra körlunum – því þetta „menningarlega“ rænuleysi er nánast skilgreiningin á því hverjir við erum. Ef við hefðum hugmynd um hvað væri í móð og hverjar óskrifaðar reglur samfélagsins væru, þá værum við sennilega alls ekki miðaldra karlar. Og hér má reyndar halda til haga þá líka mikilvægi þess að fólk geti notað grímubúninga til þess að tjá eitthvað sem það þorir ekki að gera í hversdagslegra samhengi – t.d. gæti grímuball verið tækifæri fyrir karl í skápnum til þess að máta sig við hlutverkið „í gríni“ (en að sama skapi gæti það samt verið móðgandi fyrir þá sem vilja ekki láta grínast með sjálfsmynd sína). Svo ég haldi nú áfram að blanda dóttur minni í þetta höfðum við einmitt kvöldið áður, þ.e.a.s. í fyrrakvöld, væri að ræða það að tíska – það að klæða sig – væri menning. Að maður notaði fötin til að segja eitthvað um sjálfan sig og oft væri það mjög óljóst hvað maður væri að segja. Ég væri til dæmis ekki viss hvað ég ætti við með því að ganga með kúluhatt en augljóslega væri ég að segja eitthvað. Sjálf tók hún dæmi um ólíkan fatnað sem hún klæðist eftir því hvort hún er kát eða leið. Að klæðast sem „menning annarra“ er þá kannski ef hún myndi setja upp hattinn – sem hún hefur gert ótal sinnum, einsog bróðir hennar, og alltaf segjast þau þá „vera pabbi“. En auðvitað er ekki heldur átt við það – þá væru allir grímubúningar í raun bannaðir, því eðli málsins samkvæmt eru þeir alltaf í þessum skilningi „menning annarra“. Þegar ég tek niður hattinn er ég að þykjast vera þið. Nei, inn í þetta vantar einmitt valdgreininguna – það má ekki stíga yfir tilteknar línur og leika þá sem við teljum vera neðar í hírarkíu lífsins. Ekki að það séu endilega alltaf mjög skýrar línur (einsog má t.d. sjá á átökunum í verkalýðshreyfingunni, þar sem fólk keppist um að vera með heppilegasta/trúverðugasta bakgrunninn með bæði skapandi lýsingum og uppnefnum) en þær eru það stundum. Þannig væri t.d. fyndið ef transmanneskja myndi mæta á grímuball sem einhver sístýpa; en ekki öfugt. Ég tel sem sagt að ég skilji hvað átt sé við þótt mér finnist orðalagið óheppilegt (einsog hráþýddur amerískur hugsunarháttur – sem er sennilega vinsælasta tegund menningarnáms þessi misserin) – ég starfa við menningu, í menningarbransanum, menning er mín menning, og þegar ég hugsa um menningu hugsa ég um eitthvað allt annað en þetta. Samkvæmt minni innilegustu skilgreiningu á menningu er ekki hægt að komast hjá því að klæðast sem menning og raunar ekki heldur sem menning annarra – því öll menning er arfur og samstarf og hópverkefni sem maður á afar lítið í sjálfur, svona prívat og persónulega – og maður er alltaf klæddur, alltaf með grímu, meira að segja þegar maður er nakinn.

Jólasveinninn er til. Jólasveinarnir eru líka til. Frankensleikir er til. Þetta vita allir sem hafa nokkru sinni fengið í skóinn eða lesið jólabók. Jólasveinninn á heima á norðurpólnum, í Rovaniemi í Finnlandi, á Akureyri og með bræðrum sínum uppi á hálendinu. Á hverju ári rísa þeir úr gröfum sínum og brjótast inn á heimili fólks – innum gluggana, ofan í strompana, leysast upp og svífa í gegnum lofttúður, líkamnast svo aftur, borða mjólk og smákökur og lesa bréfin sem börnin hafa skilið eftir í skóm sínum. Svo gefa þeir í skóinn eða sokkinn eða eitthvað annað. Þetta er alþekkt. Í sumum löndum, aðallega einu fyrrverandi heimsveldi, er aðstoðarmaður jólasveinsins þeldökkur maður sem kallaður er Svarti Pétur. Jólasveinarnir fara um allan heim en ekki til þeirra sem ekki trúa á þá og ekki til þeirra sem hafa aldrei heyrt á þá minnst og alls ekki til fullorðinna. Maður verður fyrst fullorðinn þegar maður hættir að fá í skóinn – en það gerist á afar misjöfnum aldri. Jólasveinninn er kynlaus og barnlaus, giftur frú Santa Claus og eiga þau saman dálítinn her af álfum og átta eða níu hreindýr, þar af eitt sem heitir Rúdolf og er með rautt nef. Jólasveinninn er ekki þríeinn einsog drottinn heldur þrettáneinn – eða oftast nær núorðið, en hann hefur verið allt að því sjötíuogsjöeinn. Allur var hann sjöfaldur og sjötíuogsjöfaldur sonur Grýlu og Leppalúða – eitt sinn hrekkjóttur útilegumaður og síðan vinalegur bumbukarl í kókauglýsingu en nú hann uppvakningur, samansaumaður af Fjólu Garðarsdóttur, sögupersónu í bók sem ég skrifaði og er nýkomin út. Fjóla Garðarsdóttir er til. Hún er systir Hrólfs Garðarssonar og dóttir Garðars Flautland Garðarssonar og Brynju Vídalín. Ekkert af þessu á fólk erfitt með að skilja.

Nýr ríkisstjórnarsáttmáli Svía er kenndur við Tidökastala, þar sem hann var barinn saman. Tidösáttmálinn . Aðilar að þessum sáttmála eru flokkar kristilegra demókrata, frjálslyndra, hófsamra og nasista. Þeir síðastnefndu fá engan ráðherrastól en þeim mun meiri áhrif á stefnumál – fyrirfram hafði ég sagt að það væri sennilega versta niðurstaðan fyrir lýðræðið, því ráðherrastólum fylgir ábyrgð sem kostar flokka oft fylgi til lengri tíma og það má enginn við því að sænski nasistaflokkurinn haldi áfram að stækka. En það er líka svolítið öfugsnúið að verða fyrir vonbrigðum með að nasistar hafi ekki fengið neinn ráðherrastól. Kognitífi dissonansinn minn fer á yfirsnúning. Hvað um það. Eitt af markmiðum sáttmálans er að sett verði saman í Svíþjóð svokölluð „kúltúrkanóna“ – það er að segja listi yfir verk sem teljast vera sígild sænsk meistaraverk, skilgreini jafnvel hvað það sé að vera Svíi eða hafi haft mikil áhrif á sænska sjálfsmynd. Fyrirmyndin er sótt til Danmerkur. Þar var settur saman álíka listi fyrir um 15 árum með 108 dönskum listaverkum – þar á meðal óperuhúsinu í Sydney, Stalingrad eftir Asger Jorn, langskipinu Skuldelev 2 (sem ku reyndar byggt í Dublin af einhverjum sem enginn veit hver er), Matador-sjónvarpsþáttunum, Idioterne eftir Lars von Trier, Sommerfugledalen eftir Inger Christensen, Værsgo , fyrstu plötu Kims Larsen, óperunni Holger Danske eftir Kunzen, Miles Davis plötunni Aura (lögin eru samin af dana), leikritinu Jeppa á fjalli , Carl Barks sögunni Andrési Önd og gyllta hjálminum og kvikmyndinni Gúmmí-Tarzan . Þetta er eðli málsins svolítið umdeilt. Margir vinstra megin við miðju hafa viljað meina að með því að meitla mikilvægri vissra verka í stein á þennan hátt kæfi maður þróttinn í menningunni, sem þurfi á því að halda að vera í síbreytilegum flúxus og endurskoðun. Þá óir marga eðlilega við því hverjir það eru sem eiga að stýra þessu starfi. Kristilegir íhaldsmenn sem beinlínis skilgreina sig sem útvörð kristilegra gilda, Frjálslyndur hægriflokkur sem hefur ofurtrú á gildi markaðarins, Moderaterna sem eru sænski Sjálfstæðisflokkurinn og svo einmitt þessir blessuðu nasistar. Þeir gera það auðvitað ekki prívat og persónulega – það á að velja „óháða sérfræðinga“ – en þeir hljóta óhjákvæmilega að eiga hönd í bagga með að velja þá sem það gera. Síðan er þetta auðvitað ekki bara spurning um það hvort listinn sé til eða hvað sé á honum heldur hvernig hann verði notaður. Sú krafa hefur t.d. verið upp í Danmörku að hann sé kenndur í skólum og hafður til viðmiðunar við alls konar menningarstarf – þú getir jafnvel átt auðveldar með aðgengi að styrkjum ef þú ætlar á einhvern hátt að treysta þennan arf í sessi. Í Danmörku var á tímabili haldið úti vefsíðu þar sem aðgengi að stafrænum útgáfum þessara verka var tryggt en hún var svo lögð niður vegna … wait for it … kostnaðar. Það kom sem sagt í ljós að það þurfti að greiða rétthöfum (nema kannski afkomendum þess sem hannaði Skuldelev 2). Mér sýnist reyndar að í raun sé mest lítið gert með hann í Danmörku. En ég hef ekki nægilega innsýn í danskt samfélag til að fullyrða um það. Aðrir segja að markmið kanónunnar hafi verið að skapa umræðu um danskt ídentítet og danska menningu og það hafi tekist. Reyndar situr fólk svo enn uppi með sömu kanónu fyrir og eftir þessa umræðu, en það er kannski aukaatriði. Einsog annað viðurkenningapjátur er þetta svo alveg ógurlega skemmtilegur samkvæmisleikur – en að sama skapi líka kannski hættulegt að hann fái opinberan stimpil? Hér er kjarni hins danska, sænska og íslenska? Annars var verið að ræða þetta við nýja sænska menningarmálaráðherrann, Parísu Liljestrand (úr Moderaterna), í sjónvarpsþættinum Morgonstudion. Þar voru henni sýnd þrjú verk – Gösta Berlings saga eftir Selmu Lagerlöf, Millenium -trílógían og Triangle of Sadness eftir Östlund – og hún spurð hvort þau gætu verið í kanónunni. „Þetta eru auðvitað allt frábærir rithöfundar og tvær af þremur bókanna hef ég sjálf lesið, og þótti mjög góðar, en það verður einhver annar að svara því hvort þær eigi heima í kanónunni“, sagði Parísa. Við þetta er ekkert að athuga nema að Millennium -trílógían ein og sér er (a.m.k.) þrjár bækur og Triangle of Sadness er kvikmynd. Mér finnst sjálfum áhugavert að skoða „útlensku“ verkin á danska listanum – Miles Davis plötuna og óperuhúsið í Sydney og Carl Barks-Andrésinn – og velta því fyrir mér hvaða „útlensku“ verk gætu talist hluti af íslenskri kúltúrkanónu. Kannski sænska Sölku Völku myndin? Immigrant Song með Led Zeppelin? Letters from Iceland eftir Auden og MacNiece? Þið megið gjarnan koma með tillögur, annað hvort hér að neðan eða á Facebook.

Í gærkvöldi ætluðum við Nadja að horfa á The Dinner sem gerð er eftir samnefndri skáldsögu eftir Herman Koch. Eða Het diner heitir skáldsagan auðvitað. Nadja var að lesa hana í bókaklúbbi sem verður haldin í kvöld og ég las hana sjálfur fyrr í ár. Nema hvað. Myndin var ekki til á Netflix sem stakk þá upp á „skyldum“ myndum í staðinn. Þar var efst á blaði sjónvarpsþáttaserían The Sinner . Ég held að þessi sería eigi fátt annað skylt með myndinni en að titlarnir innihalda næstum sömu stafi í sömu röð. Þeir sem sagt ríma. Það var samt sennilega blessun að myndin var ekki til. Hún er með 4,5 í einkunn á IMDB. Ég reyndar hallast meira og meira að því að maður verði að fara að hunsa þessar einkunnagjafir á síðum einsog IMDB og Goodreads og Storytel og öllu hinu. Því þótt þær séu vissulega stundum til marks um að hlutirnir séu einfaldlega vel eða illa gerðir þá rek ég mig alltaf á það af og til að eitthvað sem er skrítið eða óvenjulegt fær illa útreið í þessum vinsældakosningum. Og alls konar tíðarandafróandi froða fær fullt hús. Svo eru þessar einkunnagjafir líka færar um að stýra því hvað manni finnst gott – þær styrkja þá tilhneigingu okkar að móta smekk okkar eftir smekk annarra. Af því menning er félagsleg athöfn og manni finnst maður heimskur og vitlaus ef maður er of mikið á skjön (fyrst og fremst ef maður er á skjön við vini sína / sína kreðsu). Algóritminn styrkir þetta svo enn frekar með því að ota að okkur því sem allir hinir eru að horfa á og hlusta á og lesa. Mér datt annars í hug áðan hvort það væri ekki sniðugt að velja einhvern fjölmiðilinn sem er með stjörnugjöf og taka þær einfaldlega saman – reikna út meðaltal jólabókaflóðsins á Þorláksmessu. Ég held að ég sé að segja satt þegar ég segi að öllum dómum sem ég hef lesið í haust (sem eru ekki margir – 6-7) hafi fylgt fjórar eða fjórar og hálf stjarna. Það er svolítið þröngur skali. Versta bókin fær fjórar stjörnur og sú besta fjórar og hálfa. Ekki þar fyrir að það sem ég hef lesið úr þessu flóði er allt mjög fínt. The Dinner er annars Hollywood mynd. Mér finnst ólíklegt að hún sé bara svona listræn. Hún er ábyggilega misheppnuð. Bókin er samt fín – ábyggilega mjög góð bókaklúbbsbók. Og Nadja segir að The Sinner sé líka mjög góð.

Síðustu vikur hef ég sótt alls kyns menningarviðburði – farið á kvikmyndahátíð (þar sem viðtöl voru við leikara og leikstjóra eftir myndirnar), ljóðaupplestra, tónleika, panela og meira að segja hátíðarkvöldverð. Það sem allir þessir viðburðir áttu sameiginlegt er að þeir fóru fram að miklu leyti á ensku. Og þá er ég ekki endilega að tala um lögin sem voru sungin eða kvikmyndirnar sem voru sýndar – það var merkilegt nokk meiri tungumálabreidd þar. En kynningar á lögum og viðtöl og ræður og þar fram eftir götunum – þetta var allt á ensku. Oftar en einu sinni var það í kjölfar þess að sá sem stýrði viðburðinum spurði einfaldlega – „Er einhver í salnum sem talar ekki íslensku?“ (á ensku) og þegar í ljós kom að einhvers staðar í salnum leyndist einhver sem ekki skildi málið var skipt yfir í ensku. Sennilega er óþarfi að taka fram að ég hef aldrei heyrt neinn spyrja svona af sviði hvort það sé einhver í salnum sem ekki skilji ensku – og sennilega er það sjaldan. Kannski eru jafnvel fleiri á Íslandi sem ekki skilja íslensku en sem ekki skilja ensku. Eitthvað af þessum viðburðum skipulagði ég vel að merkja sjálfur. Og í einu tilviki var það ég sem benti kynninum á að sennilega yrði hann að tala ensku. Í mörgum þessara tilvika, kannski öllum, var ágætis ástæða til þess að tala ekki íslensku heldur ensku – og ekki í boði að þýða jafn óðum eða sinna íslenskunni á annan máta. Og þetta er víðar. Ég býð gjarnan í mat og það er sennilega oftar en ekki einhver í hópnum sem ekki talar íslensku og þá fer matarboðið fram á ensku. Á kaffihúsinu Heimabyggð, sem ég sæki oft í viku, fer öll afgreiðsla undantekningalítið fram á ensku – frá „good morning“ til „need a receipt?“ Ég – einsog margir foreldrar – býsnast stundum yfir því hvað börnin mín, aðallega það eldra, nota mikla ensku í sínu lífi (einu sinni reyndum við að múta syninum og vini hans til að sletta ekkert í einn sólarhring – þeir fengu fimm sénsa og entust samt ekki nema í rúman klukkutíma, og þögðu bara megnið af honum). En ég held satt best að segja að miklu stærri hluti míns lífs fari fram á ensku en þeirra. Mér finnst það svolítið sorglegt – ég vildi gjarnan að það væri bara eðlilegt að t.d. kynnar töluðu íslensku og svo þyrftu bara þeir sem ekki kunna hana að læra hana eða sætta sig við að skilja kannski ekki allt. En í mörgum þessara tilfella er staðan bara aðeins flóknari og ég sé enga almennilega lausn sem felur ekki sér einhvers konar útskúfun eða dónaskap í garð gesta eða þannig kröfur í garð viðburðahaldara sem erfitt (eða ómögulegt) er að fjármagna. Eða sem myndu gera flækjustigið það hátt að það nennti enginn að skipuleggja þá lengur.