Fjallabaksleiðin

Búinn að skera laufabrauð, missa af jólahlaðborði og borða eintóman graflax í kvöldmat (tvisvar). Jólahefðirnar tínast inn ein af annarri – það er tékkað í boxin. Við losnum við jólahreingerninguna í ár af því við förum til Svíþjóðar um jólin, nema ég sinni henni einn í næstu viku – Nadja og krakkarnir fara á undan og það væri kannski ekkert geggjað leiðinlegt að koma heim í sæmilega röð og reglu. Það gæti líka verið að ég leggi gólfhita í eldhúsið. Ég á allt í það og hef verið að fresta því síðan í ágúst. En þá er ólíklegt að ég taki mikið til. Annars kannast ég ekki alveg við þetta jólastress sem fólk talar um. Eða – ég kannast alveg við að árstíðin sé stressandi en yfirleitt er þetta stress allt öðruvísi útlítandi heima hjá mér en mér sýnist hjá flestum. Nadja er fyrst og fremst að klára skólaárið og því fylgja slímsetur við tölvuna og þetta dæmigerða kennaraálag – ég er oftast með bók í jólabókaflóðinu og því fylgir stundum talsverð aukavinna en líka bara einbeitingarskortur og hégómaeitrun. Ég þyrfti eiginlega að fá tilnefningu til Íslensku bókmenntaverðlaunanna vikulega frá því um miðjan september, bara svo mér finnist ekki einsog veröldin sé að leggja sig í líma um að gleyma mér. En þetta þarna jólastress með að þrífa og skreyta og baka – það er bara ekki mjög kunnuglegt. Við þurfum ekki að mæta í nein ósköp af jólaboðum – ég er ekki á neinum vinnustað og jólahlaðborð MÍ er eftir að Nadja er farin. Við erum með nokkur ljós sem fara í gluggana og dót sem fer upp úr kössum og á borð og í gluggakistur. Ég tók til og skúraði og leyfði svo Nödju og krökkunum að koma því fyrir. Þegar við erum heima er jólatré – því fylgir smá umstang. Reyndar er jólatréð frá því í fyrra ennþá úti í garði. Það er að vísu ekkert barr á því. Sjálfur er ég alinn upp við að vera með lítið gervijólatré og finnst allt mæla með því – en það er víst nóg á skógarelskandi skandínavann lagt að flytja hana til þessarar gróðurauðnar sem þetta land er að ég fari ekki að setja mig upp á móti „alvöru“ jólatrénu líka. Stundum er svolítið stress að ná öllum jóladagatölunum í tæka tíð – svo það sé líka hægt að lesa (við lesum enn fyrir krakkana á kvöldin og svo lesa þau líka sjálf – þetta er frekar tímafrekt kvöldritúal). Nadja og krakkarnir hlusta á sænska útvarpsdagatalið á morgnana en eftir kvöldmat horfum við öll saman á íslenska og sænska sjónvarpsdagatalið. Svo þarf að æfa fyrir jólatónleika tónlistarskólans – Aram sér núorðið alveg um sitt sjálfur en við Aino tökum stutta æfingu daglega. Við bökum þegar og ef við höfum tíma. Nadja gerði piparkökudeig og mér finnst sennilegt að hún baki eitthvað úr því áður en hún fer á fimmtudag. Ég fer varla að baka fyrir sjálfan mig eða til að taka með mér þegar ég fer (viku á eftir þeim). En ég hef yfirleitt bakað að minnsta kosti eina sort. Svo er alltaf smá stress í kringum matinn þegar við erum heima – og sosum líka þegar við erum úti, en það deilist þá á fleira fólk. Ég á líka eftir að kaupa flestar gjafir en ég er í sjálfu sér með svona fremur skýrar hugmyndir um hvað þær eiga að vera. Svo erum við öll búin að vera lasin, sem er nú góðs viti því þá verðum við vonandi ekki lasin yfir sjálfar hátíðirnar. Nema við fáum einhverja glænýja flensu í Svíþjóð. En svo hef ég ekkert verið yfirdrifið upptekinn í ár heldur. Í jólabókaflóðinu, meina ég. Ég hef mest verið að elta skottið á sjálfum mér. Hvað sem líður viðtökum Frankensleikis – sem eru frábærar – þá hef ég eiginlega ekki haft neitt að gera við að fylgja bókinni eftir. Ég hef lesið upp einu sinni og það var í forföllum fyrir Bergsvein Birgisson, sem komst ekki á Opna bók. Jú og reyndar líka í útgáfuhófinu mínu. Fór í eitt viðtal í Fréttablaðinu og eitt í Ísland í dag. Ég hef í sjálfu sér ekkert verið að eltast við að gera meira – hef ekki verið neitt mjög hress í haust – en mér hefur heldur ekki verið boðið að gera neitt meira. Í þessum blúsaða gír hentar mér þá ágætlega að vinna bara einn með sjálfum mér. Það var þannig sem Frankensleikislagið kom til. Ég byrjaði að semja það snemma í haust eftir prófarkalestur bókarinnar – þegar ég var líka stopp í skáldsögunni sem ég er að vinna í (ég er aftur stopp núna). Síðan varð ég meira blúsaður og fannst þetta lag bara vandræðalega hræðilegt og lagði það til hliðar – eiginlega var bara handvömm að ég eyddi því ekki. Þetta er líka mjög undarlegt lag. Erindin eru rúm mínúta á lengd af einhverju hálfblúsuðu indídóti en viðlagið er 10 sekúndur af ofsahressleika. Ég man ekkert hvað ég var að hugsa – nema jújú ég vildi að það væri hopp á milli. Að kaflarnir væru ólíkir. En fyrr má nú andskotans vera! Þetta er kannski ástæðan fyrir því að ég er ekki tónlistarmaður. Jæja, hvað um það. Þegar leið að útgáfuhófinu datt mér í hug að fá vini mína í Gosa til að spila með mér nokkur jólalög og þegar Baldur spurði hreinlega hvort það væri ekki ástæða til að henda í eitt frumsamið játaði ég að ég ætti til hálfklárað lag sem væri kannski hægt að flytja. Sem við og gerðum við góðan orðstír, einsog heitir. Þá um kvöldið var ég með ofsastórar hugmyndir um að klára þetta – fá strákana til að taka það upp með mér frá grunni, eða bara Sjökvist eða bara bæði og svo eitthvað all stars af lókal snillingum – Ödda og Rúnu, Stebba Baldurs, Árnýju Margrétu, Celebs-systkinin og Venna pabba þeirra, Bergþór Páls, Denna og dóttur hans, Hauk Magg, Madis og lúðrasveitina, Villa Valla, Gumma Hjalta – gera myndband, bóka Madison Square Garden og slá í gegn. Fá allt í senn humar, frægð og heimsyfirráð. Smám saman varð þetta að svo mikilli vinnu í höfðinu á mér – bara að ákveða nákvæmlega hvað það var sem mig langaði, hvað væri raunhæft, hvað væri skemmtilegt og hvað væri leiðinlegt – að það var alveg orðið óyfirstíganlegt að byrja. Nokkrum sinnum prófaði ég að opna lagið en tölvan var með endalaus leiðindi – fraus og ég gat ekki einu sinni hlustað á það sem ég var búinn að taka upp. Sem var furðulegt nokk ekki mjög hvetjandi til að halda áfram. Svo ég bara snerti ekki á þessu í tæpa tvo mánuði. Og þar við sat sem sagt alveg þar til í byrjun síðustu viku að forritið alltíeinu hrökk óvænt í gang – frostlaust. Þá endurútsetti ég viðlagið í snatri, lagaði textann, forritaði nýjar trommur og gerði nýjan millikafla og spilaði þetta svo allt inn upp á nýtt sjálfur á þremur dögum og 20 rásum. Leyfði svo Frankensleiki að taka gítarsóló í lokin. Á laugardaginn stökk svo Orri Harðar (sem á afmæli í dag! til hamingju með afmælið Orri!) inn á milli knattspyrnuleikja og masteraði upptökuna fyrir mig. Nú er ég búinn að henda þessu inn á allar helstu veitur (það er smá bið eftir Spotify – kemur vonandi upp úr helgi) og hafði meira að segja fyrir því að senda það á útvarpsstöðvarnar. Ef ég þéna meira en 18 evrur hef ég náð inn fyrir kostnaði. Nú eru tólf dagar til jóla og ég veit ekkert hvað ég á að gera af mér. Nema kannski sem sagt að taka til og leggja þennan rafmagnshita í eldhúsgólfið. Sem ég veit reyndar ekkert hvernig maður gerir. En það finnst kannski eitthvað út úr því. Einsog öðru.

Í nótt kom fyrsti jólasveinninn til byggða – sem samkvæmt kanónu Frankensleikis er þá fóturinn á Stekkjarstaur (með líkamshluta bræðra sinna saumaða við sig). Hafði uppvakningurinn með sér tónsmíð þá er hlýða má á með því að smella á spilunarhnappinn hér að neðan. Lagið er væntanlegt á allar helstu tónlistarveitur sem og á öldur ljósvakans. Lag, texti og hljóðfæraleikur: Eiríkur Örn Norðdahl Nema gítarsóló: Frankensleikir Mastering: Orri Harðarson FRANKENSLEIKIR Á himni grær jólasnjór fellur tær á frosna jörð. Rauður skór í glugga býr von er á jóladrauginum. Í kaldri gröf hvílir karl bíður eftir kvöldinu er skríða fær úr kistunni og fylla alla skó af gulli og gersemum. Frankenslei-ei-ei-eikir (já það er ég) Frankenslei-ei-ei-eikir (enginn venjulegur jólasveinn) Frankenslei-ei-ei-eikir (á leið til byggða) Kemur í kvöld (gleðileg jól) Heima í bæ byltir sér stúlka kær á sænginni. Andvaka og óróleg bíður eftir jólagrafargestinum. Upp úr moldinni teygir sig rotin hönd og alblóðug saumað hold sárum prýtt. Nú runnið er upp jólakvöld. Frankenslei-ei-ei-eikir (já hvað heldur þú?) Frankenslei-ei-ei-eikir (halló bátar halló skip) Frankenslei-ei-ei-eikir (nú kemur karlinn) Kemur í kvöld! Frankenslei-ei-ei-eikir (hver annar?) Frankenslei-ei-ei-eikir (jólajólajólajóla) Frankenslei-ei-ei-eikir (guð, hvað ég hlakka til) Kemur í kvöld Óhugnaður, horbjóður uppvakinn og algóður Gjafmildur og hugljúfur er hann afturgenginn eða kannski æðisgenginn Frankenslei-ei-ei-eikir (jólin bara á næsta leiti) Frankenslei-ei-ei-eikir (eitthvað í alla skó) Frankenslei-ei-ei-eikir (bæði hægri og vinstri!) Kemur í kvöld Frankenslei-ei-ei-eikir (má ég taka gítarsóló) F rankenslei-ei-ei-eikir Frankenslei-ei-ei-eikir Kemur í kvöld Frankenslei-ei-ei-eikir (langbesta þjónustan) F rankenslei-ei-ei-eikir (þrettán daga í röð) Frankenslei-ei-ei-eikir (allt fyrir börnin ) Kemur í kvöld (gleðileg jól)

Ég hata gervigreindina. Ég hata öll ljóðin sem hún skrifar, alla prósana og mér finnst allar myndirnar sem hún hefur gert af ykkur gera ykkur ljótari en þið eigið skilið að vera. Þið voruð falleg þangað til gervigreindin kom og eyðilagði það. Nú eruð þið ljót. Þetta kemur mér á óvart. Mitt fyrsta viðbragð var alls ekki hatur heldur forvitni. Nýtt leikfang! hugsaði ég. Ég hef leikið mér með textavélar í 20 ár – í Nihil Obstat , frá 2003, eru tveir langir textar sem ég gerði með aðstoð Globallink Power Translator – sem er eins konar fyrirrennari Google Translate. Þar áður var ég byrjaður að fikta með cut-up aðferðir og þetta var innblásið af þeim tilraunum. Vélar juku ekki bara framleiðnina heldur ýttu undir skrýtileikann – ýktu hann. Þetta var pönk á sýru og sterum. Og ég hélt þessu áfram. Í Blandarabröndurum , frá 2005, eru ótal textar unnir með vélum –  Windows Word Auto-Summarize útgáfa af 1000 blaðsíðum af ljóð.is-ljóðum er sennilega mitt besta verk . Og ekki einn einasti „frumskrifaður“. Í Þjónn, það er Fönix í öskubakkanum úir allt og grúir í google-skúlptúrum og öðrum vélaljóðum. Við Lommi lékum okkur helling með allar mögulegar vélar – og Lommi skrifaði meira að segja nokkrar. Við gerðum saman heila véla-útgáfu af Blandarabröndurum sem hét Brandarablandarar og er horfin af netinu, einsog svo margt. Mér ætti að þykja þetta skemmtilegt. En í staðinn finnst mér þetta leiðinlegt. Ég fyllist sorg en ekki gleði. Ég held að tilfinningin sé kannski svipuð og ef árið væri 1983 og maður hefði vanist því að leika sér með ófullkomna hávaðasama milljón-takka svuntuþeysa sem gera aldrei það sem maður ætlast til – ástfanginn af glímunni við ófullkomleikann – og einhver hefði afhent manni Casio-skemmtara og sagt: „Sjáðu! Ýttu á bossanova takkann. Instant Tom Jobim – hendum þessum svuntuþeysi og dönsum!“ Já, þetta er fullkomnara – en þetta er líka ófullkomnara, einsog bara straumlínulöguð bestun getur verið ófullkomin. Myndirnar og textarnir eru öll einsog eftir sama listamanninn – ég veit ekki hvort þar er sálarleysinu um að kenna (og er þá sálin fundin?), eða einhverju öðru, en þetta rennur saman. Það þarf ekki að segja manni að gervigreind hafi gert myndina – það sést langar leiðir. Einsleikinn er yfirþyrmandi. Þrúgandi. Ef þú biður greindina um ljóð að hætti Allens Ginsberg færðu rímuð fjögurra línu erindi með löngum línum. Ef þú biður hana um zen-ljóð færðu rímuð fjögurra línu erindi með löngum línum. Ef þú biður hana um sonnettu færðu rímuð fjögurra línu erindi með löngum línum. Og svo framvegis. Innihaldið meikar línulegri sens en í eldri vélum en ég sé ekki að gervigreindin sé betri í hinu súblíma – hinu fagra – en kaosvélarnar. Því síður, eiginlega. Einsleikinn á vel að merkja ekki bara við um ljóðform. Ég prófaði að láta gervigreindina herma eftir ólíkum rithöfundum og á meðan hún hafði lágmarks sans fyrir því að sækja sér orðaforða hafði hún mjög lítinn skilning öðrum stílbrögðum – svo sem setningalengd, byggingu, o.s.frv. – sem ég hefði haldið að ætti að vera auðlæranlegt fyrir gervigreind. Þetta er bara sami textinn, aftur og aftur, að þykjast vera ólíkir textar. Can you write me a 100 word text about cheese in the style of Stephen King? The cheese sits on the platter, a malevolent presence in the otherwise ordinary kitchen. It exudes a sense of otherness, of danger. I can feel its dark energy pulsing from across the room, drawing me in like a moth to a flame. I approach the cheese with caution, every step a battle against its sinister pull. I slice into the cheese, and its vile, putrid stench assaults my senses. I gag and stumble backwards, fear coursing through my veins. This cheese is evil, a harbinger of death and destruction. Stephen King would have been terrified of this cheese. Can you write me a 100 word text about cheese in the style of Bob Dylan? The cheese sits on the platter, a rebel without a cause. It is a misfit, a outsider, a lone wolf in a world of conformity. To taste the cheese is to take a stand, to defy the norms and expectations of society. The cheese is a symbol of nonconformity, of individuality and freedom. It is a reminder that there is more to life than following the crowd, that we each have our own path to follow. Bob Dylan would have appreciated the cheese’s independent spirit and refusal to conform. Can you write me a 100 word text about cheese in the style of Dan Brown? The cheese sits on the platter, a mystery waiting to be solved. It is a puzzle, a code, a riddle that begs to be unraveled. To taste the cheese is to uncover its secrets, to discover its hidden depths. The cheese is a symbol of knowledge and understanding, of the quest for truth and enlightenment. It is a reminder that there is always more to learn, that there are always new mysteries to explore. Dan Brown would have appreciated the cheese’s connection to mystery and knowledge. Can you write me a 100 word text about cheese in the style of Kahlil Gibran? The cheese sits on the platter, a symbol of life’s mysteries. It is a source of nourishment and sustenance, but also of pleasure and enjoyment. To taste the cheese is to experience the fullness of life, to savor its many flavors and textures. The cheese is a reminder that even the simplest things can bring us joy and fulfillment. It is a reminder to be grateful for the gifts that life offers us, and to savor each moment as if it were the most delicious bite of cheese. Kahlil Gibran would have appreciated the cheese’s symbolism and wisdom. Can you write me a 100 word text about cheese in the style of Sylvia Plath? The cheese sits on the platter, a malevolent force. It taunts me, dares me to approach. I can feel its cold, unfeeling gaze upon me, as if it knows my weakness, my secret desire. I am powerless against its pull, I must have a taste. I slice into the cheese, and its bitterness assaults my tongue. I choke back a sob, tears welling in my eyes. This cheese is poison, a slow death lurking in every bite. It is a cruel mistress, tempting and then punishing me. Sylvia Plath would have understood the cheese’s hold over me. Henni gekk aðeins betur að skrifa einsog Gertrude Stein – skildi a.m.k. að hún notar endurtekningar þótt hún skildi alls ekki hvernig. Can you write me a 100 word text about cheese in the style of Gertrude Stein? Once upon a time there was a cheese, a cheese like no other cheese. It was a round cheese, a yellow cheese, a cheese that sat on a platter in a kitchen. The cheese was a cheese that was loved, a cheese that was savored, a cheese that was devoured. It was a cheese with a rich, tangy flavor, a cheese that melted in the mouth and left a trail of deliciousness in its wake. It was a cheese that was special, a cheese that was cherished, a cheese that was adored. It was a cheese that was Gertrude Stein’s favorite cheese. Þetta var líka eini textinn sem byrjaði ekki á „osturinn er á plattanum“ og endaði ekki á lýsingu á höfundinum (nema að svo miklu leyti sem osturinn er staðgengill Geirþrúðar og hún einmitt sinn eigin uppáhalds höfundur). Gertrude er reyndar höfundur sem þykir mjög auðvelt að skopstæla (þótt það sé furðu erfitt að ná því „rétt“). Hnotskurn: Á sama tíma og textarnir sem ChatGPT skrifar eru glatað drasl er engu við þá að bæta – þeir eru óbætanlegir, engir brestir til að berja í og þar með engin fullkomnun til að dást að. Mér fallast einfaldlega hendur af leiðindum. Linnulausum leiðindum. Þessi leiðindi munu gera út af við okkur. ☠

Það vantar fjóra milljarða til að standa við skuldbindingar ríkisins um endurgreiðslu til framleiðslu amerískra kvikmynda og sjónvarpsþátta á Íslandi. Svo eyða megi samtals 5,7 milljörðum. Til samanburðar má nefna að það er held ég milljarður í kvikmyndasjóði komplett. Einn sem sagt. Einn milljarður. Auðvitað er þetta annars konar fjárfesting – skilst mér. Jodie Foster kemur með stórfé á móti. Það myndi Edda Björgvins aldrei gera. Ekki það hún sé svona nísk, hún þarf bara ekki jafn margar sminkur eða hljóðmenn. Hollywood hefur margföldunaráhrif og margföldunaráhrif auka hagvöxt og Ísland elskar hagvöxt. *** Ég skal alveg viðurkenna að í hégóma mínum eftir tilnefninguna í síðustu viku hélt ég kannski að Frankensleikir kæmist inn á Topp 20 á bóksölulistanum. En það er víst ekki. Ég hef lært að maður eigi ekki að reyna að halda aftur af neikvæðum tilfinningum sínum heldur leyfa þeim að skola yfir sig. Annars sé hætt við að þær sitji fastar í manni. Og því sit ég hér holdvotur af biturð og læt einsog ekkert sé. Auðvitað er mér nokkur huggun í því að vera ekki einn í eymd minni samt – Sigrún Eldjárn, Lóa Hlín, Arndís og Elísabet, sem voru tilnefnd ásamt okkur Elíasi Rúna, eru heldur ekki á metsölulistanum. En þetta er auðvitað undarlegur listi. Alls konar ólíkar bækur á honum og sumir höfundar með margar. Bækur eru auðvitað gjafavara, svona almennt – sem þýðir að fólk hugsar sjaldnast við bókakaup hvað það vill sjálft lesa, heldur setur sig í spor einhvers annars, spyr sig hvað einhver annar vilji lesa, og þá tekur maður síður áhættu. Þegar ég var sjálfur bóksali var maður oft bara spurður hvað væri vinsælt – „hann er 11 ára“. Birgitta Haukdal er með fjóra titla á listanum – David Walliams er bara með einn (hann var með nokkra síðast þegar ég gáði). Ævar Þór er með tvo. Bjarni Fritzson er með tvo. „Höfundar og þýðanda ekki getið“ er með tvo – það eru bækur frá Bókafélaginu, Jólaföndur og Leikum með sveinka. Svo eru Gunnar Helga þarna og Helgi Jónsson/Anna M. Marínósdóttir (sem skrifa bókina með fuglahljóðunum). Aðrar bækur eru þýðingar – Lars Mæhle, Jeff Kinney og fleiri. Aðeins þrjár konur eru á listanum – Anna M., Birgitta og kona sem heitir Rhea Gaughan og er hönnuður hjá Priddy Books (þegar maður gúglar henni kemur í ljós að hún er hvergi skráður „höfundur“ að þessum bókum nema á Íslandi). Og ellefu karlar. Til samanburðar má nefna að frá 2019 til 2022 voru tilnefndir alls þrír karlar í barnabókaflokki – og tveir þeirra bera ábyrgð á Frankensleiki – en 21 kona, og engin þeirra var Birgitta Haukdal. Ellefu metsölukarlar, tuttuguogein tilnefningakona. (Þessu eiginlega ótengt kíkti ég um daginn á lista yfir 30 vinsælustu bækur á Goodreads í ár – sem lesendur Goodreads bæta oftast á hilluna sína – og þar var ekki einn karlhöfundur). (Og líka ótengt tek ég eftir því að af fimm bókum tilnefndum í fagurbókmenntaflokki fullorðinna komast þrjár inn á bóksölulistann – bækur Auðar Övu, Kristínar Eiríks og Sigríðar Hagalín – en bækur Pedros og Dags eru úti). Bækurnar í barna- og ungmenntaflokknum eru líka mjög ólíkar – ólíkari en ég á að venjast úr „innbundin skáldverk“. Þar finnst manni kannski stundum að Arnaldur og Yrsa ættu að vera í öðrum flokki en Bragi Ólafs og Bergþóra Snæbjörns – enda getur krimmi sem selst lítið (af krimma að vera) auðveldlega selt miklu meira en metsölubók í „fagurbókmenntaflokki“. En hvað finnst manni þá um að vera með skáldverk í sama flokki og Jólaföndur ? Alveg að jólaföndri ólöstuðu, auðvitað, jólaföndur er frábært. Eða með Jólasyrpu Walts Disney (sem er skráður höfundur en er það auðvitað ekki – og þar með fær í sjálfu sér „höfundar og þýðanda ekki getið“ sína þriðju bók á lista – fjórðu ef við teljum Litlu börnin læra orðin sem skráð er á Rheu Gaughan) – er það ekki svolítið einsog ef safnrit Mannlífs væri mest selda bók ársins? (Viðskiptahugmynd fyrir næsta jólabókaflóð: binda inn árganginn af Mannlífi og selja sem bók). *** Einu sinni gaf Nýhil út ævisögu Hannesar Hólmsteins Gissurarsonar í þremur bindum. Þetta voru ljósritaðir tvíblöðungar sem Óttar Martin Norðfjörð skrifaði. Við gættum okkur sérstaklega á því að stilla verði í hóf og hafa þetta allt merkt eftir kúnstarinnar reglum – með ISBN númeri og strikamerki og öllu saman, svo FÍBÚT myndi neyðast til þess að taka bókina alvarlega á metsölulistunum. Sem hafðist alveg þar til FÍBÚT gerði uppreisn og sparkaði Hannesi af listanum. Af því að þetta var ekki bók. Eða var ekki ævisaga. Eða var ekki kurteist. Eða eitthvað. Mig minnir að við höfum reynt að kæra bókina aftur inn á listann en það mistókst áreiðanlega. Allt sem er skemmtilegt mistekst. *** Það LOGAR ALLT Í ILLDEILUM í bókmennta-Svíþjóð (eða, það hafa verið skrifaðar sennilega 4-5 greinar) út af pistli eftir Björn Werner, sem sat í nefndinni fyrir Augustverðlaunin. Augustverðlaunin eru stærstu bókmenntaverðlaun Svía og líkt og Íslensku bókmenntaverðlaunin eru þau í eigu sænskra bókaforlaga. Í grein þessari kvartaði Werner mjög yfir því að þetta hefði allt verið svo hræðilega leiðinlegt. Hann hefði þurft að lesa langar og leiðinlegar bækur þegar hann hefði getað verið að horfa á The White Lotus . Ljóðabækurnar, sagði Werner, voru ábyggilega fínar en Werner skilur ekkert í ljóðum, aldrei haft gaman af þeim og sofnaði ítrekað þegar hann reyndi að lesa þau og finnst undarlegt að það sé verið að tilnefna ljóð, þegar fólk skilur almennt ekkert ljóð og finnst þau bara leiðinleg. Ég er ekki einu sinni að ýkja. Hann skrifaði þetta allt. Að meðtöldu þessu um að sofna yfir ljóðunum og vilja heldur horfa á The White Lotus (en að lesa nýjustu skáldsögu Johannesar Anyuru – sem er vel að merkja ekki þekktur fyrir neitt módernískt torf). Það þarf að vera með reikning hjá SVD til að lesa greinina en hún er hérna fyrir þá sem hafa áhuga . Í Svíþjóð eru auðvitað fleiri bókmenntaverðlaun. Þegar það stendur utan á þýddri bók á Íslandi að hún hafi „unnið sænsku bókmenntaverðlaunin“ er yfirleitt verið að vísa til „Årets bok“ sem eru verðlaun sem bókaklúbbar Bonnier veita og eru sérstaklega stíluð inn á bækur sem ná til breiðs lesendahóps. Vinsælla bóka. Þau þykja ekkert sérstaklega „fín“. *** Á bókmennta-Íslandi var hins vegar tekist á um það í vikunni hvort breyta ætti fyrirkomulagi Íslensku bókmenntaverðlaunanna þannig að tilnefnt yrði eftir jól og verðlaunin svo veitt með hægð um vorið. Koma þeim út af markaðsbúgarði jólanna og nota þau heldur til þess lífga við bókmenntaumræðuna á daufasta árstímanum. Egill Helgason tók þessa hugmynd upp á sína arma og studdi hana, að mér sýndist, á Facebooksíðu sinni. Í sjálfu sér óvitlaus hugmynd fyrir bókmenntaumræðuna en ég held það sé enginn áhugi á slíku hjá FÍBÚT. Þetta eru markaðsverðlaun og markaðslögmálunum samkvæmt er auðveldara að selja meira af hlut sem selst hvort eð er, á þeim tíma sem hann selst, en að selja annan hlut á sama tíma eða sama hlut á öðrum tíma. Altso, til þess að selja aukaeintak af Arnaldi í desember þarftu að bústa Arnald fyrir tiltekna upphæð – ef þú ætlar að bústa Arnald í apríl eða bústa eitthvað annað í desember þarftu að eyða meiri pening per hvert aukaeintak sem þú selur. Af sömu ástæðu auglýsa forlögin líka fyrst og fremst þær bækur sem eru þegar á hreyfingu – en draga skipulega úr auglýsingum þeirra bóka sem hreyfast minna eftir því sem við færumst nær jólum. Þeim hættir að vera viðbjargandi, frá sjónarhóli markaðsins. Og forlögin hætta svo alveg að auglýsa bækur þegar jólabókaflóðinu lýkur. Íslensku bókmenntaverðlaunin eru ekki bara auglýsing – ef þau verða of billeg enda þau einsog årets bok í Svíþjóð og skipta þar með minna máli, verðlaun verða að vera dálítið snobb, verða að vera dálítið elitísk, annars missa þau gildi sitt – en þau eru samt alltaf að hluta auglýsing og lúta að mörgu leyti sömu lögmálum. Hins vegar mætti líka spyrja sig hvers vegna RÚV – Kiljan og Lestin og Víðsjá og Orð um bækur og allir hinir – veiti ekki sín eigin stóru bókmenntaverðlaun? Í Svíþjóð er fremur algengt að fjölmiðlar veiti bókmenntaverðlaun og teljast sum þeirra til stærstu bókmenntaverðlauna þjóðarinnar – þar má nefna til dæmis Aftonbladets Litteraturpris, Sveriges Radios Romanpris, Sveriges Radios Lyrikpris og Svenska Dagbladets Litteraturpris. Stofnuninni væri líka í lófa lagið að vekja athygli á slíkum verðlaunum, einsog tilnefndum og verðlaunuðum bókum.

Þegar ég var ungur fékk ég alltaf dálitla fró úr því að þjást. Það var einsog vanlíðanin væri merkingarbærari og vonleysið til marks um einhverjar kröfur til lífsins sem maður ætti rétt á að fá uppfylltar. Ég sagði það meira að segja oft að það væri ekki hægt að vera sínískur án þess að vera rómantískur í grunninn, og hafði sennilega upp úr einhverri bíómynd. Að sama skapi var haustið alltaf mín árstíð – þegar sumarljósið var horfið og áður en snjórinn kom í fjöllin. Þá fór ég einn á rúntinn á kvöldin, lagði bílnum neðan við Norðurtangann og reykti sígarettur út um hálfopinn gluggann, hlustaði á tónlist og virti fyrir mér sílúettur fjallanna. Ég veit ekki hvenær þetta breyttist – sjálfsagt gerðist það hægt og bítandi – en þetta er allavega breytt. Nú er kominn desember og það er enn snjólaust og myrkrið er bara myrkur. Kannski finnst manni minna spennandi að felast? Ég reyki líka sjaldnar sígarettur, aldrei við opinn glugga, og sé frekar eftir því en hitt. Sílúetturnar eru samt alltaf jafn fínar. Þegar þeir bíta mig svörtu hundarnir verð ég líka fyrir einhvers konar veruleikabresti. Maður er eðlilega vanur því að leita orsaka vanlíðunar sinnar, til þess að ráða bót á henni, en þegar maður hefur greint sjálfan sig með þunglyndi vill það bara stoppa þar. Það er ekkert að, ég er bara leiður. Og þá þarf maður engu að breyta að undanskildum sjálfum sér og allri manns verund. Nema stundum – annað hvert skipti – og þá svarar maður sjálfum sér með viðstöðulausu nöldri um allt milli himins og jarðar. Það er ekkert að líðan minni, það er veröldin sem er að reyna mig. Helvíti er annað fólk, og sú saga öllsömul. Þá þarf maður blessunarlega ekkert að líta í eigin barm og dugir að umturna veröldinni til þess að líða betur.

Ég hef stundum byrjað að delera eitthvað um að frásagnabókmenntir séu að verða einu eiginlegu bókmenntirnar – eða einu sem ná marki – án þess að hafa nokkurn tíma sest niður og svarað því með sjálfum mér (eða öðrum) hvað ég eigi nákvæmlega við með þessu. Þetta hljómar samt voða gáfulega. En auðvitað er ég ekki bara að geifla mig út í loftið til þess að hljóma gáfulega, ég er líka að reyna að lýsa upplifun minni. Kannski er þetta í grunninn einhvers konar söknuður eftir meiri tilraunabókmenntum eða módernisma. Mér finnst einsog fleiri og fleiri bækur miði sig að meginstrauminum og stýrist af aristótelískri/Iowa Writers’ Workshop/Netflixískri frásagnartækni, þar sem saman fara ekki bara skýrt skilgreind upphaf, miðja og endir (eða 1. 2. og 3. þáttur) heldur líka svipuð áhersla á „óvenjulegar“ aðstæður og/eða „sérstaka“ karaktera (sem eru gjarnan „venjulegt fólk“ að öllu leyti nema einhverju einu skýrt afmörkuðu), og þess gætt í hvívetna að manni leiðist aldrei. Það er nóg af spennuvökum (cliffhangerum) og boðunum (foreshadowing) og allt sem gerist hangir saman – það eru engir „óþarfa útúrdúrar“, eða annað sem auðveldlega má finna að í ritdómum, án þess að gagnrýnandinn þurfi að réttlæta afstöðu sína nokkuð. Allt sem er skrifað er skrifað til þess að „drífa söguna áfram“, einsog það er kallað. Þær eru yfirleitt frekar konseptsterkar – það má leggja þær upp með spennandi útlistingu upp á tvær-þrjár setningar. Þá er líka lítið fílósóferað – mest í stuttum skörpum hrinum – ákveðin smekklegheit ráða jafnan för (líka þegar fjallað er um hvatamálin verður það alltaf á einhvern máta svo passlegt – engin perversjón er raunveruleg perversjón, meira bara svona hobbí) og undantekningalítið meira „sýnt en sagt“. Einhver orðaði það þannig að höfundar væru orðnir svo miklir fagmenn að þeir gætu hæglega breitt yfir þá staðreynd að þeir hefðu litla persónulega fagurfræðilega sýn og fátt sérstakt að segja (sem þeir þyrðu að segja). Það eru hörð orð sem ég get ekki tekið undir sem lýsingu á samtímabókmenntum – þótt auðvitað rekist maður á eitt og annað sem þetta gæti átt við um. Og kannski er jafnframt ákveðin tilhneiging í þessa átt, að gera handverki og listrænni fágun hærra undir höfði en einhvers konar listrænni/tilraunaglaðri greddu, sem fylgja undantekningalítið fleiri agnúar, þótt fáir séu algerlega undir hælnum á þessari tilhneigingu. Mér sýnist reyndar líka að frásögnin sé að verða meira og meira áberandi í ljóðagerð – ég held að flestar nýjar ljóðabækur sem ég hef lesið í ár hafi verið einhvers konar ljóðsögur þótt þær séu í eðli sínu aldrei jafn miklar frásagnir og skáldsögurnar eða smásögurnar, þær eru alltaf líka að leita leiða út úr frásögninni og inn í tungumálið – og sem sögur eru þær gjarnan frekar sögur sem „hrúgast upp“ brot fyrir brot en sögur sem eru raktar upp með lógískri framvindu. En ég held að ljóðabókum sem segja enga sögu hafi fækkað – og ljóðabækur sem eru í grunninn söfn ólíkra verka, margra ljóða sem eru ótengd að öðru leyti en að þau eiga sér sama höfund, eru afar fátíðar.

Frankensleikir var í gær tilnefndur til Íslensku bókmenntaverðlaunanna í flokki barna- og ungmennabóka. Ég átti sjálfur ekki heimangengt en Elías Rúni fór og tók á móti tilnefningunni fyrir okkar hönd. Við börnin skáluðum fyrir þessu hér heima og svo fórum við Nadja út og fengum okkur jólasmurbrauð á Edinborgarhúsinu. Það þarf varla að taka það fram hvað þetta er mikill heiður og ánægja. Ég er byrjandi í barnabókum – það er að mörgu leyti allt önnur list en að skemmta fullorðnum – og er einhvern veginn líka mjög langt frá skarkala jólabókaflóðsins að þessu sinni. Og það er því talsverð hughreysting að þessu sé svona vel tekið – og maður sé alltíeinu í félagsskap við jafn öfluga barnabókahöfunda og raun ber vitni, en auk okkar Elíasar voru tilnefndar þær Sigrún Eldjárn, Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir, Arndís Þórarinsdóttir og Elísabet Thoroddsen. Umsögn dómnefndar var svohljóðandi: Áhugaverð og nýstárleg saga sem sýnir jólasveinana í nýju og óvæntu ljósi. Persónusköpunin er forvitnileg en við sögu koma uppátækjasamir krakkar, kassalaga foreldrar og niðurbútaðir jólasveinar. Í verkinu fléttast listavel saman kímni, fantasía og hrollvekja þannig að úr verður frásögn sem er allt í senn fyndin, óhugnanleg og grípandi. En dómnefndina skipuðu Guðrún Steinþórsdóttir, formaður dómnefndar, Gunnar Björn Melsted og Helga Ósk Hreinsdóttir.

Ég veit ekki hvort ég legg í að minnast fleiri skálda hérna. Nýbúinn að minnast Bernadette Mayer og Enzensbergers. Sleppti Michael Rothenberg. Og svo er Tom Philips, sem ég ætlaði að minnast, eiginlega ekki minnst sem skálds heldur myndlistarmanns. Sem hann auðvitað var. En ég fékk hann samt á heilann sem skáld einhvern tíma á nýhilárunum. En þá fannst mér líka flest vera ljóð. Tom Philips sem sagt tók skáldsögu frá árinu 1892, The Human Document eftir W.H. Mallock, og málaði yfir hverja síðu en skildi alltaf einhvern texta eftir sem myndaði ljóð á síðunni. Hann byrjaði á þessu árið 1970 og fyrstu síðurnar eru frekar grófar – gaf hana svo út 1980 en byrjaði strax aftur að mála yfir það sem hann var búinn að mála. Þegar ég kynntist þessu, upp úr aldamótum, var það á netinu, svo náði ég í app sem var gert upp úr 2010, en þegar hin endanlega útgáfa kom á bókarformi – 2016 – fór það einfaldlega framhjá mér. En fallegra bókverk þekki ég ekki – þótt ég hafi aldrei séð bókina nema á tölvuskjá. Hann dó í fyrradag. En það er hægt að skoða allt Humument á netinu . Og ólíkar útgáfur af hverri síðu líka. Og ef ég fæ ekki bókina í jólagjöf (hint! hint!) hlýt ég að kaupa hana eftir áramót.

Lestu ekki hetjuljóð, sonur sæll, lestu stundatöflur: þær eru áreiðanlegri. Sléttu úr sjókortunum
áður en það er um seinan. Vertu á verði, ekki syngja.
Sá dagur rennur upp að þeir hamri aftur yfirlýsingar sínar
á dyrnar og auðkenni brjóst þeirra sem segja nei
með leynilegu tákni. Lærðu að dyljast, lærðu meira en ég: að skipta um lögheimili, vegabréf, andlit. að sýna slægð í smáglæpum, hversdagsins skítugu bjargráðum. Dreifibréf gera gagn sem uppkveikja, stefnuskrár: til að búa um smjörið og salt fyrir þá sem ekki geta varið sig. Bræði er þörf og þolinmæði
svo blása megi innum lungu valdsins
fínu banvænu rykinu, möluðu af hinum margfróðu,
og áreiðanlegu, fyrir þig.
Hans Magnus Enzensberger

Hvernig gengur bókin, spyr fólk gjarnan á förnum vegi, og ég yppi bara öxlum. Segi eitthvað um að sölutölur séu mér lokuð bók langt fram yfir áramót – ég frétti sosum af endurprentunum, þegar þær eiga sér stað, en ég veit ekki neitt. Ég les dómana – eða tel allavega stjörnurnar. Stundum eru verðlaun og stundum eru tilnefningar og stundum er einhver reiður við mann út af einhverju – maður verður jafnvel hálftoxískur. Eða tiltekin bók. Sumar bækur þykja léttmeti – en kannski mjög skemmtilegar – en aðrar þykja erfiðar og erfiðisins virði. Eða ekki. Sumar skila miklu í aðra hönd og aðrar litlu og það hangir ekki bara saman við vinsældir. Sumar eru „skref áfram“ á ferli höfundar á meðan aðrar eru „útúrdúr“ eða jafnvel „hnignun“. Stundum þykir bara kominn tími á takedown. Sumar bækur uppfæra hefðina á meðan aðrar eru kannski frábærar – en minna bara mjög mikið á einhverjar aðrar bækur. En ég kann ekki að staðsetja neitt sem ég geri sjálfur á þessum skölum. Og velgengni? Segjum svo að maður hafi selt 100 þúsund eintök og fengið 40 þýðingasamninga og allar stjörnurnar og öll verðlaunin, selt kvikmyndaréttinn og enginn sé reiður við mann nema einhverjir pípandi fasistar (Hannes Hólmsteinn hafði á orði á Facebook á dögunum að það ætti að borga mér fyrir að skrifa ekki – ég tók því sem ákveðnu heilbrigðismerki), hvað þá? Hefur maður þá náð árangri? Er maður ánægður með sjálfan sig? Finnst manni allir höfundar sem hafa náð slíkri velgengni … góðir? Getur maður hafa náð árangri og fundist manni hafa misheppnast – af því eitthvað fór úrskeiðis? Kannski finnst manni maður ekki verðskulda velgengnina – sem maður hafi af einhverjum öðrum? Kannski finnst manni vanta einhverja tiltekna upphefð – þótt maður hafi fengið alla hina? Kannski var einhver einn lesandi sem maður ætlaði að heilla en náði ekki til – þótt allir hinir dýrki verkið? Er árangur objektífur og mældur í t.d. seldum eintökum eða er hann súbjektífur og næst bara þegar sá sem stýrir skipinu er sáttur? Einu sinni sat ég í panel með mjög háværum og frekum frönskum höfundi sem var með böggum hildar yfir því að bókin hans – sem fjallaði um barnaníðsmál í Sviss og var að hluta sannsöguleg – hefði ekki orðið til þess að laga kynferðisbrotalöggjöfina í Sviss. Mér fannst það mjög skrítið markmið með skáldsögu – en þær geta svo sem haft ólík markmið. Finnska ljóðskáldið Leevi Lehto, sem ég hef miklar mætur á, skrifaði einu sinni fræga ritgerð með titlinum „Ekkert sem í upphafi vakti áhuga fleiri en sjö manns getur nokkurn tíma breytt meðvitund alþýðunnar“. Útgangspunkturinn fyrir þessari staðhæfingu er að fjöldaframleiddri list svipi of mikið saman – hún falli of mikið að sama forminu og jafnvel sama innihaldinu líka til þess að breyta neinu. Hún verður bara síbylja. Þannig könnumst við væntanlega flest við að Netflix-þættirnir renni saman, einsog Marvelmyndirnar, í einhvern ókennilegan massa af einsleika – ég man aldrei hvað ég er búinn að sjá og hvað ekki, þetta er allt sami Dallasþátturinn – og sama á við, að mati Leevis, alla list sem reynir að höfða til fleiri en sjö manns. Sem er auðvitað frekar extremt – en Leevi var heldur ekki að reyna að höfða til fleiri en sjö og þá verður maður að vera dálítið extrem. Breyti maður meðvitund alþýðunnar er síðan í sjálfu sér ekkert ólíklegt að það hafi einhver áhrif á löggjöf – jafnvel í Sviss. Pælingin er ekki sú að maður nái aldrei til fleiri en sjö manns – lykilhluti setningarinnar er „í upphafi“. Verkið getur bæði skilist með tíð og tíma og náð almannahylli og svo getur það aldrei náð marki sjálft en haft annars konar áhrif – til dæmis á einhvern annan listamann sem fyllist innblæstri, stendur á öxlum fyrra verksins. Listasagan er stappfull af listamönnum sem breyttu listasögunni án þess að nokkur tæki eftir því. Hvernig gengur bókin? fær þá auðveldlega líka svarið: mjög vel, ég er búinn að selja eitt eintak og gefa annað og lesendurnir eru báðir rosa hvumsa. Þeir vita ekkert hvað þeir eiga að halda! En bókin mín, segiði? Jú, bókin gengur bara vel. „Það best ég veit“, segi ég alltaf. Og reyni þannig að halda því leyndu að ég veit bókstaflega ekki neitt – hvorki um mælanlega eða ómælanlega velgengni.